Ömer Nasuhi Bilmen’in Muâviye Savunusu -Ashab-ı Kiram Hakkında Müslümanların Nezih İtikadları Özelinde-

Year 2025, Volume: 23 Issue: 1, 353 - 371, 30.06.2025

Hamdi Yalçın

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1622287

Abstract

Muâviye b. Ebî Süfyân, İslâm tarihinde ilk saltanat sistemini başlatan, siyasi liderliği ve dinî konumuyla İslâm toplumunun şekillenmesinde derin izler bırakan tartışmalı figürlerden biridir. Onun döneminde Müslümanlar arasında vuku bulan fitne hadiseleri, siyasî ve mezhepsel ayrışmaların başlangıcı olarak kabul edilir. Onun sahabe statüsü ve dinî uygulamaları, İslâm düşünce ekolleri tarafından değişik şekillerde ele alınıp incelenmiştir. Ömer Nasuhi Bilmen, Ashab-ı Kiram Hakkında Müslümanların Nezih İtikadları adlı eserinde Muâviye’yi sahabe olması dolayısıyla saygıyla anmış ve hakkında ağır eleştirilerde bulunmayı uygun görmemiştir. Polemik yaratmak yerine Sünnî akideye mensup kimselerin inançlarını pekiştirme ve sağlam bir itikadî temel inşa etme amacı gütmüştür. O, Muâviye’nin sahabeden olduğunu dolayısıyla Ehl-i sünnet akidesine göre adaletli ve güvenilir olması gerektiğini izah ederek ona yönelik aşırı eleştirilerin kişinin itikadına zarar vereceğini vurgulamıştır. Bilmen, ayet, hadis ve İslâm âlimlerinin düşüncelerine sıkça atıfta bulunmuş, konuyu yalnızca teorik bir çerçevede değil, tarihsel bağlamıyla birlikte ele almıştır. Sünnî itikada ters düşen fikirleri reddederken, sert bir dil kullanmaktan çekinmiş bunun yerine daha açıklayıcı ve ikna edici bir üslup tercih etmiştir. Ona göre Muâviye, Hz. Osman’ın katlinin ardından adaletin tesis edilmesi gerektiğini gerekçe göstererek halife Hz. Ali’ye karşı muhalefetini açıkça dile getirmiş ve sonuçta İslâm dünyasında siyasi ayrılıklar ve kutuplaşmalar ortaya çıkmıştır. Söz konusu ayrılıklar, Emevîler, Şiîler ve Hâricîler gibi muhtelif grupların doğuşuna zemin hazırlamış ve İslâm toplumunda uzun süreli bir etkisi olan fırkalaşma sürecinin çıkışını hızlandırmıştır. Bilmen, Hz. Ali ve Muâviye arasında meydana gelen Sıffin Savaşı ve Cemel Vakası gibi hadiselere neden olan tarihî ve insani faktörlere dikkat çekerek tarafların niyetlerine dair kesin hüküm vermekten kaçınmış, her iki tarafın da içtihat ettiğini ve hakikati aradığını ifade etmiştir. O, Muâviye’nin dönemin siyasî ve toplumsal dengelerini gözeterek oğlu Yezid’i veliaht tayin ettiğini ve böylece olası fitnelerin önüne geçtiğini belirtmiştir. Bilmen açısından Muâviye, iç savaşların yıprattığı bir toplumda siyasi istikrarı ve birliği tesis eden, İslâm’ın sınırlarını genişleten, idari reformlara öncülük yapan ve toplumsal barışı yeniden inşa eden dinî ve siyasi bir lider olup adaletli ve güvenilir bir şahsiyettir. Bu çalışmada, İslâm tarihinde tartışmalı bir figür olan Muâviye b. Ebî Süfyân’ın sahabe statüsü ve liderliği üzerine farklı yaklaşımlar incelenmekte; söz konusu yaklaşımlar yalnızca tarihsel hadiselerin değerlendirmesiyle sınırlı kalmayıp, ayrıca mezhebî farklılıkların oluşumunda belirleyici rol oynayan itikadî ve siyasî tutumları da yansıtmayı hedeflemektedir. Bu bağlamda çalışmada geleneksel Sünnî düşünce içerisinde önemli bir konuma sahip olan Ömer Nasuhi Bilmen’in itikadî ve siyasî perspektifi üzerinden bu tartışmaların dinî ve tarihî boyutlarına ışık tutulması amaçlanmaktadır.

Keywords

Kelam , İtikad , İçtihad , Ehl-i sünnet , Saltanat , Muâviye b. Ebî Süfyân

Ömer Nasuhi Bilmen’s Defense of Muawiya -With Special Reference to His Book Entitled Ashab-ı Kiram Hakkında Müslümanların Nezih İtikadları-

Abstract

Mu‘āwiya b. Abī Sufyān is one of the controversial figures who initiated the first sultanate system in Islamic history and left deep traces in the shaping of Islamic society with his political leadership and religious position. The incidents of sedition that took place among Muslims during his reign are considered to be the beginning of political and sectarian divisions. His status as a Companion and his religious practices have been analyzed in different ways by Islamic schools of thought. Ömer Nasuhi Bilmen, in his work titled The Decent Beliefs of Muslims About the Prophet’s Companions, commemorated Mu‘āwiya with respect due to his status as a Companion and did not deem it appropriate to make further criticisms about him. Instead of creating a polemic, he aimed to reinforce the beliefs of the Sunnites and to build a solid theological foundation. He explained that Mu‘āwiya was a Companion and therefore, according to the Ahl al-Sunnah creed, he should be just and trustworthy and emphasized that excessive criticism of him would harm one’s faith. Bilmen made frequent references to verses, hadiths, and the opinions of Islamic scholars, and dealt with the subject not only in a theoretical framework but also in its historical context. He aimed to reinforce the beliefs of the Sunnite followers and to build a solid theological foundation. He explained that Mu‘āwiya was of the Companions and therefore, according to the Ahl al-Sunnah creed, he should be just and trustworthy and emphasized that excessive criticism of him would harm one’s faith. Bilmen made frequent references to verses, hadiths and the opinions of Islamic scholars, and dealt with the subject not only in a theoretical framework but also in its historical context. He refrained from using harsh language when rejecting ideas that contradict the Sunnite creed, preferring instead a more explanatory and persuasive style. According to him, Mu‘āwiya openly expressed his opposition to the Caliph Ali, citing the need to establish justice after the assassination of Uthman, and as a result, political divisions and polarization emerged in the Islamic world. These divisions paved the way for the emergence of various groups such as the Umayyads, Shiites, and Khārijīs and accelerated the process of schism, which had a long-lasting impact on Islamic society. Drawing attention to the historical and human factors that led to events such as the Battle of Siffin and the Jamal Incident between the Caliph Ali and Mu‘āwiya, Bilmen refrained from making a definitive judgment on the intentions of the parties, stating that both parties made ijtihad and sought the truth. He stated that Mu‘āwiya appointed his son Yazīd as heir apparent/taking into account the political and social balances of the period, thus preventing possible fitnahs. For Bilmen, Mu‘āwiya was a religious and political leader who established political stability and unity in a society ravaged by civil wars, expanded the borders of Islam, pioneered administrative reforms, and rebuilt social peace. This study examines different approaches to the status and leadership of Mu‘āwiya b. Abī Sufyān, a controversial figure in Islamic history, and aims to shed light on the religious and historical dimensions of these debates through the theological and political perspective of Ömer Nasuhi Bilmen.

Keywords

Kalām , I‘tiqad , Ijtihad , Ahl al-Sunnah , Sultanate , Mu‘āwiya b. Abī Sufyān

References

• Ahmed Cevdet Paşa. Kısas-ı enbiya ve tevârîhi hulefa: Peygamberler ve Halifeler Tarihi. sad. Metin Muhsin Bozkurt. İstanbul: Çile Yayınları, t.s.
• Avlonyalı Süreyya, Fetretü’l-İslâm (İstanbul: Matbaa-i Artin Asaduryan, 1325/1907), 246-253.
• Aycan, İrfan. Saltanata Giden Yolda Mu‘âviye b. Ebî Sufyân. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed. Usûlü’d-dîn. thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2002.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Ensâbü’l-eşrâf, thk. Süheyl Zekkâr-Riyâd ez-Zerkelî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
• Berberoğlu, Şerife. Ömer Nasûhî Bilmen ve Tasavvufî, Görüşleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullâh b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Maraşlî. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, 1418/1998.
• Bilmen, Ahmet Selim. Ömer Nasuhi Bilmen Hayatı, Eserleri, Anılar. İstanbul: Bilmen Basımevi, 1975.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Ashab-ı Kiram Hakkında Müslümanların Nezih İtikadları: Muâviye Hakkındaki Sorulara Cevaplar. tsh. Fatıma Kandemir. İstanbul: Risale Yayınları, 2020.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı fıkhiyye kâmûsu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1985.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. İslam Akaidi: Tevhîd İlmi (Mülehhas ilm-i tevhîd: Akaid-i İslâmiye). sad. Salih Sabri Yavuz, İstanbul: Semerkand Yayınları, 7. Basım, 2015.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Meâl-i Âlisi ve Tefsiri. İstanbul: Nesa Basın Yayın, ts.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Açıklamalı İlm-i Kelâm Dersleri: Muvazzah İlm-i Kelâm. sad. Salih Sabri Yavuz- Faruk Sancar. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Dalkılıç, Mehmet. “Süleyman b. Kesîr el-Huzâî’nin Öldürülmesi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 5/21 (Bahar 2012), 285-292.
• Demir, Âdem. Muâviye b. Ebî Süfyân’a Yöneltilen Eleştiriler. Kahramanmaraş: Samer Yayınları, 2021.
• Demircan, Adnan. Kur’an’ın Geliş Ortamında İnanç ve İbadetler. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2020.
• Humphreys, R. Stephen. Mu’awiya ibn Abi Sufyan: From Arabia to empire. London, England: Oneworld Oxford, 2006.
• İbn Abdirabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. el-ʿİkdü’l-ferîd. 8 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1404/1983.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen. Mukaddime. haz. Süleyman Uludağ. 2 Cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim. Uyûnü’l-ahbâr. 4 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1998.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm. Minhâcü’s-sünne. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. 9 Cilt. Suudi Arabistan: İmam Muhammed Üniversitesi, 1406/1986.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kitabi’l-Arabî, 1417/1996.
• İğde, Muhyettin. “Bir Şahıs İki Portre: Mutezile ve Hanbelilere Göre Muâviye b. Ebî Süfyân”. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 22/2 (2023), 393-413.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 2011.
• Lammens, Henri. “Hasan” İslâm Ansiklopedisi. 5/308-309. İstanbul: Milli Eğitim Basım Evi, 1987.
• Mervezî, Ebû Abdillâh Nuaym b. Hammâd b. Muâviye el-Huzâî. el-Fiten ve’l-melâḥim. thk. Semîr b. Emîn ez-Züheyrî. Kahire: Mektebetü’t-Tevhîd, 1412/1991.
• Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdulkadir Ata. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• Özaydın, Abdülkerim. “Eşter”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/486-487. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Sarıçam, İbrahim. Emevî-Hâşimî İlişkileri-İslâm Öncesinden Abbâsilere Kadar. Ankara: TDV Yayınları, 4. Basım, 2015.
• Söylemez, M. Mahfuz. Güç ve İktidar: Kûfe’de İktidar Mücadelesi. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2011.
• Taylan, Osman. Ömer Nasuhi Bilmen ve Kelami Görüşleri. Elâzığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Timür, İhsan. “Cumhuriyet Devri Türkiyesi’nde Muâviye b. Ebî Süfyan Etrafındaki Tartışmalar”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 15/1 (Haziran 2022), 43-99.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). Sünenü’t-Tirmizî. thk. Beşar Avad Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Ünalan, Abdullah. “Hz. Muaviye”. Bitlis İslamiyat Dergisi 1/1 (Haziran 2019), 24-34.
• Yalçın, Mehmet Fatih- Erbay, Enes Ensar. “İslâmcı Dergilerde Muâviye Tartışmaları: Hakikat Yolu Örneği”. Mevzu – Sosyal Bilimler Dergisi 10 (Eylül 2023), 171-205.
• Yaran, Rahmi. “Bilmen, Ömer Nasuhi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/162-163. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yaşaroğlu, Hasan. “Bir Taktik ve Propaganda Dehası Olarak Muâviye B. Ebû Süfyân ve Hz. Osman’ın Katillerinin Sorgulanması Meselesi”. Turkish Studies 8/8. (Ankara: Yaz 2013). 2213-2224.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbâsîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/31-48. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Yılmaz, Orhan. “Hz. Muâviye’yi Öven ve Yeren Bazı Hadislerin Tahlili ve Tenkidi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/18 (Aralık 2020), 91-117.
• Yiğit, İsmail. “Sıffîn Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/108-109. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb Arnaut. 25 Cilt. b.y.: Müessesetu’r-risâle, 1405/1985.