From Theory to Practice in Taklīf Mā Lā Yutāq: The Opinion of Fakhr al-Dīn al-Rāzī and His Criticisms of the Mu'tazila

Year 2025, Volume: 23 Issue: 1, 148 - 178, 30.06.2025

Yakup Hafızoğlu

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1662351

Abstract

This study examines the issue of taklīf mā lā yutāq, one of the fundamental debates in the science of Kalām, within the framework of Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s interpretations. This issue, which has been widely discussed among Kalām schools, revolves around the question of whether God can impose obligations on humans that exceed their capacity. The research aims to present al-Rāzī’s unique perspective on this matter by comparatively evaluating the views of the Mu‘tazila, Ash‘arī and Māturīdī schools. The concept of taklīf refers to God’s imposition of responsibilities upon human beings and is one of the most fundamental topics in Kalām. Among the essential conditions of taklīf is that humans must possess reason (‘aql) and free will (irāda). The term taklīf mā lā yutāq specifically denotes a situation in which an individual is held accountable for fulfilling an obligation beyond their capability. The Mu‘tazila, based on the principle of divine justice, argue that it is impossible for God to impose such unbearable obligations on human beings. The Ash‘arites, on the other hand, claim that such an imposition is possible within the framework of God’s absolute power. The Māturīdī school, aligning more closely with the Mu‘tazila, maintains that God only imposes obligations that humans are capable of fulfilling. The significance of the study lies in its contribution to understanding the relationship between divine justice, power and human responsibility in Islamic thought by addressing the differing views among theological schools, particularly in the context of taklīf-i mā lā yutāq. Al-Rāzī’s interpretations on this subject are analyzed primarily within the context of his work al-Maṭālib al-‘Āliya min al-‘Ilm al-Ilāhī, considering both rational and scriptural evidences. The significance of this study lies in its contribution to understanding the relationship between divine justice, omnipotence and human responsibility from the perspective of taklīf mā lā yutāq by addressing the divergent views among Kalām schools. The aim of this research is to explain the understanding of taklīf in the schools of theology, to evaluate Rāzī’s critical analysis on this issue and especially to systematically examine the criticisms he developed against the Mu‘tazila’s arguments regarding the impossibility of taklīf-i mā lâ yutāk. Al-Rāzī critiques the Mu‘tazilite thesis, which is constructed upon the principle of divine justice, by asserting that the notion of obligations beyond human capability is not merely theoretical but is also valid and applicable in practice. In this regard, al-Rāzī’s views align closely with the general position of the Ash‘arī school. This study employs literature review, textual analysis of classical Kalām sources and comparative evaluation methods. In this study, firstly the basic arguments of the schools of Kalām on the subject of Taqlīf were discussed and then the rational and traditional counter-evidences developed by Rāzī against the theses of Mu‘tazila were examined. The findings indicate that al-Rāzī’s approach to taklīf mā lā yutāq aims to refute the Mu‘tazilite position through a well-structured theoretical framework. By citing examples from the Qur’an, he argues that past prophets and societies were subjected to obligations beyond their capacity, thereby demonstrating that taklīf mā lā yutāq is a reality in practice as well. In conclusion, al-Rāzī’s analyses make a significant contribution to the broader discourse on taklīf within the science of Kalām, enriching the discussion by providing a comprehensive perspective on divine obligation, justice and omnipotence.

Keywords

Kalām , Taklīf-i mā lā yutāq , Justice , Will , Omnipotence , Human actions

Teoriden Pratiğe Teklîf-i Mâ Lâ Yutâk: Fahreddin er-Râzî’nin Görüşleri ve Mu‘tezile’ye Yönelttiği Eleştiriler

Abstract

Bu çalışma, kelâm ilminin temel tartışma konularından biri olan "teklîf-i mâ lâ yutâk" meselesini Fahreddin er-Râzî’nin (ö. 606/1210) yorumları çerçevesinde ele almaktadır. Kelâm ekolleri arasında geniş bir tartışma alanı bulan bu mesele, Allah’ın insanlara güçlerinin yetmeyeceği yükümlülükler verip veremeyeceği sorusu etrafında şekillenmektedir. Araştırma, Mu‘tezile, Eş‘ariyye ve Mâtürîdî ekollerinin bu konuya dair görüşlerini karşılaştırmalı olarak değerlendirerek Fahreddin er-Râzî’nin bu meseleye getirdiği özgün bakış açısını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Teklîf kavramı, Allah’ın insanlara sorumluluk yüklemesi anlamına gelir ve kelâm ilminin en temel konularından biridir. Teklîfin temel şartları arasında insanın akıl ve irade sahibi olması yer almaktadır. "Teklîf-i mâ lâ yutâk" ise kişinin gücünün yetmediği bir yükümlülüğü yerine getirmekle sorumlu tutulması anlamına gelir. Mu‘tezile ekolü, ilâhî adalet ilkesine dayanarak, Allah’ın insanlara güç yetiremeyecekleri yükümlülükler vermesinin imkânsız olduğunu savunurken, Eş‘arîler Allah’ın mutlak kudreti çerçevesinde böyle bir teklîfin mümkün olduğunu iddia etmiştir. Mâtürîdîler ise Allah’ın yalnızca insanların yerine getirebileceği teklîflerde bulunacağını kabul ederek Mu‘tezile’ye yakın bir görüş benimsemiştir. Araştırmanın kapsamı, İslâm düşüncesinde teklîf kavramının epistemolojik ve teolojik temellerini, farklı kelâm ekollerinin teklîf-i mâ lâ yutâk’a dair teorik ve pratik yaklaşımlarını içermektedir. Râzî’nin bu konudaki yorumları, özellikle el-Meṭâlibü’l-ʿâliye mine’l-ʿilmi’l-ilâhî adlı eserindeki aklî ve naklî deliller çerçevesinde incelenmiştir. Çalışmanın önemi, kelâm ekolleri arasındaki farklı görüşleri ele alarak İslâm düşüncesinde ilâhî adalet, kudret ve insan sorumluluğu arasındaki ilişkiyi teklîf-i mâ lâ yutâk açısından anlamaya katkı sağlamasıdır. Bu araştırmanın amacı, kelâm ekollerinin teklîf anlayışlarını açıklamak, Râzî’nin bu konudaki kritik analizini değerlendirmek ve özellikle Mu‘tezile’nin teklîf-i mâ lâ yutâk’ın imkânsızlığına dair argümanlarına karşı geliştirdiği eleştirileri sistematik olarak incelemektir. Râzî, Mu‘tezile’nin ilâhî adalet ilkesi çerçevesinde geliştirdiği tezleri eleştirerek güç yetirilemeyen teklîfin teorik düzeyde kalmadığını, aksine pratikte de mümkün ve geçerli olduğunu iddia etmektedir. Bu bağlamda Râzî’nin görüşleri, Eş‘ariyye ekolünün genel anlayışıyla paralellik arz etmektedir. Araştırmada yöntem olarak literatür taraması, klasik kelâm metinlerinin analizi ve karşılaştırmalı değerlendirme teknikleri kullanılmıştır. Çalışmada, öncelikle kelâm ekollerinin teklîf konusundaki temel argümanları ele alınmış, ardından Râzî’nin Mu‘tezile’nin tezlerine karşı geliştirdiği aklî ve naklî karşıt deliller incelenmiştir. Elde edilen sonuçlar Râzî’nin teklîf-i mâ lâ yutâk konusundaki yaklaşımının Mu‘tezile’nin görüşlerini çürütmeye yönelik teorik bir çerçeve oluşturduğunu göstermektedir. O, Kur’ân’dan örnekler vererek geçmiş peygamberlerin ve toplumların güç yetiremeyecekleri yükümlülüklerle karşı karşıya kaldıklarını ileri sürmekte ve teklîfin pratikte de gerçekleştiğini savunmaktadır. Netice itibariyle Râzî’nin analizlerinin, teklîf anlayışının kelâm ilmi içinde daha geniş bir çerçevede ele alınmasına önemli katkılar sağladığını söyleyebiliriz.

Keywords

Kelâm , Teklîf-i mâ lâ yutâk , Adalet , İrade , Kudret , İnsan fiilleri

References

• Kur’ân-ı Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: DİB Yayınları, 12. Basım, 2008.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib. et-Takrîb ve’l-irşâd fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülhamid b. Ali Ebû Zenîd. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1998.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib. Kitâbu Temhîdi’l-evâil ve telhîsi’d-delâil. thk. İmamuddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü Kütübi’s-Sekâfiyye, 1987.
• Bozkurt, Mustafa. “Kadı Abdülcebbâr’ın Teklîf Anlayışı”. Dini Araştırmalar 9/26 (2006), 211-231.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Kitâbu’t-Taʿrifât. Beyrut: Dâru'l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh. el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Ṣalâḥ b. Muḥammed b. ʿAvîḍa. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh. Kitabu’l-İrşâd ilâ kavâtiʿi’l-edille. thk. Muhammed Yûsuf Mûsâ - Alî Abdulmunʿim. Mısır: Mektebetü’l-Hancî, 1950.
• Çağlayan, Harun. Etik Açıdan Mâturîdî’nin Hidayet Anlayışı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2015.
• Çelebi, İlyas. İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbâr. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
• Eşʿarî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. el-İbâne ʿan uṣûli’d-diyâne. thk. Fevkıyye Hüseyin Mahmud. Kahire: Dâru’l-Ensar, 1397/1977.
• Eşʿarî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. el-Lümaʿ fi’r-red ʿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bidaʿ. thk. Hamude Gurabe. Mısır: Matbatu Mısır Şirketü Musâheme Mısriyye, 1955.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfi’l-musallîn. thk. Hellmut Ritter. Wiesbaden, 1980.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-luga. thk. Muhammed İvad Murʿıb. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, 2001.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdî Mahzûmî - İbrâhim es-Sâmerrâî. 8 Cilt. y.y.: Dâru Mektebeti’l-Hilâl, ts.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed. el-İḳtiṣâd fi’l-iʿtiḳād. thk. Abdullah Muhammed Halilî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed. Ḳavâʿidu’l-ʿaḳāʾid. thk. Mûsâ Muḥammed ʿAlî. Lübnan: Âlemü’l-Kütüb, 1405/1985.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyin Ahmed er-Râzî. Muʿcemu mekāyisi’l-luga. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Manzur, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414/1993.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddin Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm. thk. Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1997.
• İpek, Mikail. “Mütekaddim Mâtürîdî Kelâmında Teklîf-i Mâ Lâ Yutâk”. Mevzu – Sosyal Bilimler Dergisi Ö1-İslami İlimler Özel Sayısı (2023), 31-63. https://doi.org/10.56720/mevzu.1293887.
• İsfehânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Ḳurʾân. thk. Safvân Ahmed Dâvûdî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1991.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fi ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-adl: et-Teklîf. thk. Muhammed Ali en-Neccar - Abdulhalim en-Neccar. Kahire: y.y., ts.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî. Şerhu’l‐Usûli’l‐hamse. thk. Abdülkerîm Osmân. Kahire: Mektebetü’l-Vehbe, 3. Basım, 1996.
• Kefevî, Ebû’l-Bekā. el-Külliyyât. thk. Adnan Derviş - Muhammed Mısrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Kozalı, Abdurrahim. “İslâm Hukukunda Yükümlülüğün Şartı Olarak ‘Güç Yetirme (Kudret)’ Sorununa Ehl-i Sünnet Usûlcülerinin Yaklaşımları -İslâm Düşüncesinde Tanrı’nın Mutlak Kudreti İle Dogmanın Makuliyeti Arasındaki Dengeye Bir Örnek-”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2006), 247-265.
• Maraz, Hüseyin. Mu‘tezile’de Mükâfat ve Cezayı Temellendirme Yöntemi (İstihkak Teorisi). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’t-Tevḥîd. thk. Fethullah Huleyf. İskenderiye: Dârü’l-Maârifi’l-Mısriyye, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Teʾvîlâtü Ehli’s-sünne. thk. Mecdi Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Maviş, Nezir. “Naslar ve İnsan Fıtratı Bakımından Teklîf-i Mâ Lâ-Yutâk’ın Konumu”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2022), 89-116. https://doi.org/10.46353/k7auifd.1076930.
• Maviş, Nezir. “Cinlerin Beşer Peygambere İman Etmelerinin Kelâmî Mahiyeti”. Eskiyeni 50 (2023), 659-681. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1225923.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîḥu’l-ġayb et-tefsîru’l-kebîr. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, 3. Basım, 1420/1999.
• Râzî, Ebû ʿAbdillâh Fahrüddîn Muḥammed b. ʿÖmer b. Ḥüseyn. el-İşare fi ilmi’l-kelâm. thk. Hani Muhammed Hamid Muhammed. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye lit-Türâs, 2009.
• Râzî, Ebû ʿAbdillâh Fahrüddîn Muḥammed b. ʿÖmer b. Ḥüseyn. el-Meṭâlibü’l-ʿâliye mine’l-ʿilmi’l-ilâhî. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkā. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1987.
• Râzî, Ebû ʿAbdillâh Fahrüddîn Muḥammed b. ʿÖmer b. Ḥüseyn. Meʿâlimü uṣûli’d-dîn. thk. Tâhâ Abdurraûf Saʿd. Lübnan: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, ts.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Nûruddîn Ahmed b. Mahmûd b. Ebî Bekr. Mâtürîdiyye Akâidi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 6. Basım, 1998.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Teklîf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/385-387. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Süt, Abdulnasır. “İlahi Teklîfin Ahlakî ve Kelamî Arka Planı: Teklîf-i mâ lâ Yutâk Örneği”. Mukaddime: Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2/2 (2015), 283-308. https://doi.org/10.19059/mukaddime.210185.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b Abdilkerîm. Nihâyetü’l-iḳdâm fî ʿilmi’l-kelâm. thk. Ahmed Ferid el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi'l-İlmiyye, 2004.
• Türker, Ömer. “Teklîfin Hakikati: İslâm Düşünce Geleneğinden Hareketle Bir Değerlendirme”. Teklîf: 2 Aylık Düşünce Dergisi, 1 (2022), 51-59.
• Üzel, Canan. “Mu‘tezile ve Eş’arî Mezheplerinin Kulun Sorumluluğu Bağlamında İnsan Fiileri ve Teklîf-i Mâ lâ Yutâk Mukayesesi”. Ağrı İslâmi İlimler Dergisi 10 (2022), 104-122.
• Yar, Erkan. Müslüman Kelamında Teklîf ve Sorumluluk. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2017.