12 EYLÜL DARBESİ SONRASI TÜRK BOĞAZLARI GEÇİŞ ÜCRETLERİNDE DÜZENLEME: GOLDEN FRANK STANDARDININ AMERİKAN DOLARI’NA SABİTLENMESİ

Year 2023, Volume: 17 Issue: 35, 259 - 290, 23.10.2023

İsmail Köse

https://doi.org/10.18220/kid.1380337

Abstract

Günümüzde Türk Boğazları şeklinde adlandırılması uluslararası sözleşmelerle teyit edilerek kabul görüp, Karadeniz ile açık denizler Ege ve Akdeniz’i birbirine bağlayan Boğazlarda bilinen tarihi döngüde askeri trafikle birlikte yatay ve dikey yoğun sivil gemi geçişi de var olagelmiş, dünya denizlerindeki askeri, stratejik ve ekonomik gelişmelerden Türk Boğazları da kaçınılmaz olarak yakından etkilenmiştir. Boğazların geçiş rejimi İstanbul’un fethedildiği 1453 yılından günümüze kadar Türklerin kontrolünde olmuş, Boğazlar geçişinin süreklilik içinde ücretlendirilmesi uygulaması da bu dönemde başlamıştır. Londra’da 1841 senesinde imzalanan sözleşme ile Boğazlar geçişi ve çeşitlenen ücretlendirme politikası kıyıdaş olmayan devletlerin de katıldığı devletlerarası ortak kararlarla şekillenmeye başlamış, Mondros Ateşkesi (1918), Sevr Belgesi (1920) ve Lozan Barış Antlaşması (1923) ile Boğazlar geçişinde ücretlendirme ve idare dahil uluslararası düzenlemeler yapılmıştır. Boğazlarla ilgili son uluslararası norm oluşturucu düzenleme olan Montrö Boğazlar Sözleşmesi (1936) halen yürürlüktedir ve Montrö ile Boğazlar geçiş ücretleri Golden Frank’a (altın karşılığı Fransız Frankı) sabitlenerek belirlenmiş olmasına karşın günümüzde ücretlendirme 12 Eylül Askeri Yönetimi’nin yaptığı değişiklikle Amerikan Doları ($) üzerinden yapılmaktadır. Bu çalışmada söz konusu tarife değişikliği kararının alınıp, uygulanma süreci ve alınan kararın politik, ekonomik, hukuki sonuçları irdelenerek değerlendirilmiştir.

Keywords

Türk Boğazları, Geçiş Ücreti, Golden Frank, Dolar, Oniki Eylül

References

• BOA, BEO.003101.232538.001.002 (H) 04 Cemaziyelahir 1325 [15/07/1907]).
• CIA-RDP87R00529R000100060020-6. 12 May 1986.
• FO371/59231, R 17969/6/44, “The Bosphorus and the Dardanelles”, 6 January 1947.
• ARMAOĞLU, Fahir, “Montrö Sözleşmesi”, Tercüman, 9 Mayıs 1986, s. 2.
• Bakanlar Kurulu Kararı, S: 11/6052; 07/02/1983.
• BALKIS, Nuray-ALGAN, Oya, “Marmara Denizi Yüzey Sedimentlerinde (Şelf Alanı) Metallerin Birikimi ve Denetleyen Mekanizmalar”, Deniz Kirliliği, Temel Kirleticiler ve Analiz Yöntemleri, Ed. Kasım C. Güven-Bayram Öztürk, Türk Deniz Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2005, ss. 177-204.
• BAXTER R. R.-TRİSKA, Jan F. The Law of International Waterways, Harvvard University Press, Massachusetts, 1964. s. 248.
• Cumhuriyet, “Boğaz’dan Transit Geçiş Ücreti Günlük Altın Bedeli Üzerinden Hesaplanacak” 1 Aralık 1982, s. 6.
• Cumhuriyet, “Sovyet Uçak Gemisi Türkiye’ye Dert Olacak”, 24 Ekim 1985, s. 10.
• Cumhuriyet, “Süper Güçlerin Savaş Gemileri”, 8 Ocak 1976, s. 10.
• KIZILSÜMER, Deniz, Uluslararası Deniz Hukuku Çerçevesinde Boğazlarda Kıyı Devletinin Yetkileri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, SBE, 2002, s. 184;
• KÖSE, İsmail, “Doğu Akdeniz’de Soğuk Savaş Dönemi Sovyet Faaliyetleri: Pyadyy Eskadra [Beşinci Filo] ve Türk Boğazları”, Gazi Akademik Bakış, C: 16, S: 31 (Kış, 2022), ss. 59-80.
• Lozan Barış Antlaşması, 24 Temmuz 1923, Maddeler 114 ve 115; Ek X. Sağlık Sorunlarına İlişkin Bildiri.
• Lozan Barış Konferansı Tutanaklar Belgeler, Boğazlar Rejimine İlişkin Ek Sözleşme, Çev. Seha L. Meray, Montrö Boğazlar Sözleşmesi, 20 Temmuz 1936.
• MANGO, Andrew, “Atatürk’s Vision Takes Shape”, The Times, “November 1, 1967, s. IV.
• MASSON, Philipe, vd., “The Soviet Presence in the Mediterranean: A Short History”, Naval War Collage Review, Vol: 23, No: 5, January 1971, s. 66.
• MİLLER, David-HİNE Jr., Jonathan, T, Soviet Carriers in Turkish Straits, US Navy, Strategy and Campaign Department, Washington 31 January 1990, ss. 4-6, 10.
• Montreux Boğazlar Konferansı, Tutanaklar [ve] Belgeler, Çev. Seha L. Meray-Osman Olcay, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1976.
• Report Annuel Sur le Mouvement des Navires a Travers les Detroits Turcs, 2016, Ankara Novembre 2018.
• Report Annuel Sur le Mouvement des Navires a Travers les Detroits Turcs, 2015, Ankara Novembre 2016.
• Report Annuel Sur le Mouvement des Navires a Travers les Detroits Turcs, 2014, Ankara Novembre 2015.
• Republique de Turquie, Ministere des Affaires Etrangeres, Report Annuel Sur le Mouvement des Navires a Travers les Detroits Turcs, 2017, Ankara Novembre 2018.
• SOYSAL, İsmail, “Boğaz Trafiği Sorun Yarattı”, Cumhuriyet, 22 Ocak 1992, s. 15.
• TBMM Tutanak Dergisi (TD), B. 45, O. 5. 07 Şubat 1979.
• TBMM TD, B. 112, O. 3. 09 Ağustos 1851, Denizbank Türk Anonim Ortaklığı… S: 71-1939, 6-2423. 18 Temmuz 1951.
• TBMM TD, B. 12, O. 1. 04 Aralık 1979.
• TBMM TD, B. 176, O. 1. 19 Ekim 1983.
• TBMM TD, B. 46, O. 2. 19 Aralık 1986.
• TBMM TD, Milli Güvenlik Konseyi, 21 Nisan 1340 Tarih ve 500 Sayılı Rüsum-u Sıhhiye…., S: 270. 24 Aralık 1980.
• Türkiye Cumhuriyeti Resmi Gazete (TCRG), S. 14469, Boğazlardan Transit Olarak Geçen Gemilerden Tahsil Edilmekte Bulunan Sıhhiye Resmine Dair Tebliğ, 07 Mart 1973, s. 26.
• TCRG, S. 17510, Gemi Sağlık Resmi Kanunu, 10 Kasım 1981.
• TCRG, S. 3374, Montrö Boğazlar Sözleşmesi, 5 Ağustos 1936, Madde 2, Lahika-I, Madde 1/a.
• The Problem of the Turkish Straits, CIA-RDP08C01297R000500030004-2-1947.
• Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, Yıllık Rapor 1981, Ankara 1982. s. 38.
• Türkiye Dış Politikasında 50 Yıl, Montreux ve Savaş Öncesi Yılları (1935-1939), Dışişleri Bakanlığı, Ankara 1973.
• TÜSİAD, 1982 Yılına Girerken Türk Ekonomisi, TÜSİAD-T/82.1.73: İstanbul 1982.
• Ulaştırma Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Deniz Ticareti 2015 İstatistikleri, Ankara 2015.
• USLUER, Yılmaz, “Tiflis Gemisi Boğazlardan Geçer mi?”, Cumhuriyet, 12 Mart 1990.
• Current Gold Gram Bar Values, http://www.goldgrambars.com (07 Haziran 2023 tarihinde erişildi).
• Foreign Assistance Legislation for Fiscal Year 1988-89, U.S. Government Printing Office, Washington 1987. s. 301.
• Goldprice, https://goldprice.org/gold-price.html (07 Haziran 2023 tarihinde erişildi)
• http://www.mfa.gov.tr/turk-bogazlari.tr.mfa (27 Şubat 2020 tarihinde erişildi).
• https://atlantis.udhb.gov.tr/istatistik/gemi_gecis.aspx (25 Şubat 2020 tarihinde erişildi);
• https://atlantis.udhb.gov.tr/istatistik/gemi_gecis.aspx (25 Şubat 2020 tarihinde erişildi); Russian aircraft carrier Admiral Kuznetsov, https://en.wikipedia.org/wiki/ Russian_aircraft_carrier_Admiral_Kuznetsov (19 Şubat 2023 tarihinde erişildi).
• Türk Boğazları, http://www.mfa.gov.tr/turk-bogazlari.tr.mfa (18 Şubat 2023 tarihinde erişildi).
• Uluslararası Gemilerin Boğazlardan Geçişine Yeni Düzenleme, https://www.trthaber.com/haber/gundem/uluslararasi-gemilerin-bogazlardan-gecisine-yeni-duzenleme-774019.html (03 Ekim 2023 tarihinde erişildi).
• What a “bumping” incident 33 years ago says about the US Navy’s future showdowns with Russia and China, https://www.businessinsider.com/us-soviet-black-sea-bumping-relevant-amid-russia-china- tensions-2021-2 (10 Ağustos 2023 tarihinde erişildi).