A Liberal Critique of the Language Policies Implemented during the Early Republican Period (1923-1950)

Yıl 2023, Cilt: 15 Sayı: 29, 411 - 436, 30.11.2023

Zeynep Şahin

https://doi.org/10.20990/kilisiibfakademik.1321433

Öz

Purpose: The aim of this research is to reveal the approach expressed by the magazine “Hür Fikirler”, the publication organ of Society for Spreading Free Ideas/Hür Fikirleri Yayma Cemiyeti (HFYC), where intellectuals with different liberal perceptions gathered during the early Republican period, to the language issue by taking into account the criticisms and suggestions made.
Design/Methodology: In the research, eighty-nine articles consisting of translated and copyrighted works published in the magazine, five published declarations, seventy-five articles consisting of internal and external news, five news series belonging to the society, eleven articles published under the title of citation (transmission) were examined using the content analysis method.
Findings: It has been seen that the point of view of language in the magazine emphasizes the issue of “freedom”, especially freedom of opinion, speech and citizenship, it is argued that it should happen spontaneously during the natural development of the language, simplification in the language should be in this direction and should not be done in accordance with the orders of any authority. Thus, it has been determined that the classical liberal approach determines the perspective of the “negative freedom” understanding towards the language issue. The proposed solution was in the direction of establishing a “language academy” consisting of linguists and literati, and it was concluded that this approach, advocated by those who are dissatisfied with the Turkish Language Institution's language-oriented policies and practices, was accepted in the magazine.
Limitations: In the study, a short historical projection of the language policies and discussions conducted in Turkey, including the transition period from Tanzimat to multi-party life, was given, and only their reflections in the “Hür Fikirler” magazine were analyzed.
Originality/Value: It is aimed to contribute to the literature by revealing the perspective of the “Hür Fikirler” magazine, where the liberals of the period wrote their articles, regarding the decisions taken and policies implemented specifically for Turkish during the Early Republic period (1923-1950).

Anahtar Kelimeler

Liberalism, Language Discussions in Türkiye, Liberal Thought in Türkiye, Hür Fikirler Magazine

Erken Cumhuriyet Döneminde (1923-1950) Uygulanan Dil Politikalarına Yönelik Liberal Bir Eleştiri

Öz

Amaç: Bu araştırmanın amacı, Erken Cumhuriyet döneminde farklı liberal algılayışlara sahip entelektüellerin toplandığı Hür Fikirler Cemiyeti’nin (HFYC) yayım organı olan “Hür Fikirler” mecmuasının dönem itibarıyla dil meselesine yönelik dillendirdiği yaklaşımın, yapılan eleştiriler ve sunulan öneriler dikkate alınarak ortaya çıkarılmasıdır.
Tasarım/Yöntem: Araştırmada mecmuada yayımlanan tercüme ile telif eserlerden meydana gelen seksen dokuz makale, yayımlanan beş beyanname, iç ve dış haberlerden oluşan yetmiş beş yazı, cemiyete ait beş haber dizisi, iktibas (aktarma) başlığı altında yayımlanan on bir yazı içerik analizi yöntemi kullanılmak suretiyle incelenmiştir.
Bulgular: Mecmuada dile bakış açısının “hürriyet/özgürlük” meselesi, -özellikle fikir, söz ve vatandaşlık hürriyeti/özgürlüğü-, özelinde vurgulandığı, dilin doğal gelişimi sürecinde kendiliğinden gerçekleşmesi ve dilde sadeleştirmenin bu yönde olması, herhangi bir otoritenin emirleri doğrultusunda yapılmaması gerektiğinin savunulduğu görülmüştür. Böylece klasik liberal yaklaşımın “negatif özgürlük” anlayışının dil meselesine yönelik bakış açısını tayin ettiği tespit edilmiştir. Önerilen çözüm ise dilci ve edebiyatçılardan meydana gelecek bir “dil akademisi” kurulması yönünde olmuş, Türk Dil Kurumunun dile yönelik politika ve uygulamalarından hoşnut olmayanların savunduğu bu yaklaşımın mecmuada kabul gördüğü sonucuna ulaşılmıştır.
Sınırlılıklar: Çalışmada Tanzimat’tan çok partili hayata geçiş dönemi dâhil Türkiye’de yapılan dil politikalarının ve tartışmalarının kısa tarihsel izdüşümü verilmiş, sadece “Hür Fikirler” mecmuasındaki yansımaları analiz edilmiştir.
Özgünlük/Değer: Dönemin liberallerinin yazılarını kaleme aldığı “Hür Fikirler” mecmuasının Erken Cumhuriyet döneminde (1923-1950) Türk dili özelinde alınan kararlara ve uygulanan politikalara yönelik bakış açısı ortaya çıkarılarak literatüre katkı sağlanması hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Liberalizm, Türkiye'de Dil Tartışmaları, Türkiye'de liberal Düşünce, Hür Fikirler Mecmuası

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. (2002), Cumhuriyet Döneminde Türkçe, Türkler Ansiklopedisi (ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), ss. 17-86. Yeni Türkiye Yayınları, https://www.academia.edu/28649884/(pdf) türkler cilt 18 cumhuriyet yeni türkiye yayınları 2002 ankara.
• Akün, Ö. F. (2003). Mehmed Fuad Köprülü Köprülüzâde Mehmed Fuad (1890-1966). TDV İslam Ansiklopedisi, 28, ss. 471-486, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I-III (1989). Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Atay, F. R. (1961). Çankaya - Atatürk devri hatıraları, II. Dünya Yayınları.
• Altınışık, A. H. (2011), Atatürk-İnönü dönemi kültür politikaları temelinde Türk Tarih ve Türk Dil Kurumu, (Yayın no: 300685) [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ahi Evran Üniversitesi]. Yüksek Öğretim Kurumu Tez İzleme Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Birinci Türk Dili Kurultayı Tezler, Müzakere Zabıtları (1933). T.C. Maarif Vekâleti, http://tdkkitaplik.org.tr/kurultaylar.asp?kurultay=01.
• Beşinci Türk Dil Kurultayı (1946), Birleşimler, tutanaklar, tezler. Cumhuriyet Basımevi.
• Bayar, N. (2006). Açıklamalı yeni kelimeler sözlüğü. Akçağ Yayınları.
• Bayur, H. (1952). Atatürk ve Dil Devrimi, Dil Davası, TDK Yayını.
• Coşar, A. M. (2002), Cumhuriyet dönemi dil hareketleri ve dil tartışmaları, Türkler (ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), ss. 105-121. Yeni Türkiye Yayınları, https://www.academia.edu/28649884/(pdf) türkler cilt 18 cumhuriyet yeni türkiye yayınları 2002 ankara.
• Cumhurbaşkanları, Başbakanlar ve Millî Eğitim Bakanlarının Millî Eğitim ile İlgili Söylev ve Demeçleri I (1946). Millî Eğitim Basımevi.
• Çaycı A. (1983). Atatürk ve eğitim hakkındaki görüşleri, Atatürk Kültür ve Eğitim Semineri.
• Çetin, A. (2000). Mustafa İsmet İnönü. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 22, ss. 316-319.
• Dağtekin, F. (2021). Türkiye’de dil tartışmaları ve Türk Dil Kurumu (1950-1983) (Yayın no: 659164) [Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi]. Yüksek Öğretim Kurumu Tez İzleme Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Dağtekin, F. (2022). Modern dil tartışmaları bağlamında Türk Dili dergisinin Osmanlı Türkçesine yaklaşımı (1951-1960), Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, ss. 23-63.
• Durgun, Ş. (2014). Ulus inşası ve milliyetçilik. Binyıl Yayınevi.
• Elbir, B. ve Karakaş Ö. (2007). Cumhuriyet dönemi Türk kültür ve edebiyatında hümanizmin etkileri, Turkısh Studıes, 2 (4), ss. 381-392.
• Elma, F. (1996). Liberal düşüncenin gelişim süreci ve Türkiye’ye yansıması (Yayın no: 176158) [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi]. Yüksek Öğretim Kurumu Tez İzleme Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Erat, M. (2002). Osmanlı’da alfabe tartışmaları. Türkler Ansiklopedisi (ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), ss. 154-160, Yeni Türkiye Yayınları, https://www.academia.edu/28649884/(pdf) türkler cilt 18 cumhuriyet yeni türkiye yayınları 2002 ankara.
• Gök, H. V. (2011), Atatürk ve İnönü dönemi kültür politikaları, (Yayın no: 277569) [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ahi Evran Üniversitesi]. Yüksek Öğretim Kurumu Tez İzleme Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp Gökalp, Ziya (1968), Türkçülüğün Esasları, İstanbul, Varlık Yayınları.
• Heywood, A. (2014). Siyasi ideolojiler. (Çev. Ahmet Kemal Bayram). Adres Yayınları. Lewis, G. (2004). Trajik başarı. (Çev. Mehmet Fatih Uslu). Paradigma Yayınları.
• İkinci Türk Dili Kurultayı Tezler, Müzakere Zabıtları (1934), Birinci Gün, Birinci Toplantı http://tdkkitaplik.org.tr/kurultaylar.asp?kurultay=02.
• İnan, A. (1970). Dil inkılâbı tarihinden hatıralar, Türk Kültürü Dergisi, 90, ss. 375-387.
• İnan, A. (1969). Atatürk devrine ait bir hatıra, Türk Kültürü Dergisi, VIII/85, ss. 20-21.
• İmer, K. (1976). Dilde değişme ve gelişme açısından Türk dil devrimi. TDK Yayınları. Kanunu Esasi Madde 18 (1876). “Tebaai Osmaniyenin hidematı devlette istihdam olunmak için devletin lisanı resmisi olan türkçeyi bilmeleri şarttır” (https://www.anayasa.gov.tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1876-Kânûn-İ-Esâsî/).
• Kaplan, M., Enginün. İ. ve Emil. B (1993). Yeni Türk edebiyatı antolojisi II 1865-1876. Marmara Üniversitesi Yayınları.
• Kaynar, M. K. ve Kalkan, N. (2019). Cumhuriyet’in dil reformunu okumak: köprü mü, paravan mı?, Mukaddime, 10( 2), ss. 444-469, doi: 10.19059/mukaddime.617013.
• Korkmaz, Z. (1963). Türk dilinin tarihi akışı içinde Atatürk ve Dil devrimi. Ankara Üniversitesi Dil-Tarih-Coğrafya Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1974). Cumhuriyet döneminde Türk dili. Ankara Üniversitesi Dil-Tarih-Coğrafya Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2023). Harf devrimi, Türk Dili Üzerine Araştırmalar III, Türk Dil Kurumu Yayınları, ss 381-388, Türk Dil Kurumu Yayınları, https://tdk.gov.tr/yayinlar/e-kitap/e-kitap-tdk/
• Korkmaz, Z. (2023). Güneş-Dil teorisi ve yöneldiği hedefler, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I-II, ss. 779-783, Türk Dil Kurumu Yayınları, https://tdk.gov.tr/yayinlar/e-kitap/e-kitap-tdk/.
• Korkmaz, Z. (2023). Dilde inkılâpçılık ve tasfiyecilik anlayışının sınırı, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I-II, ss.750-753, Türk Dil Kurumu Yayınları, https://tdk.gov.tr/yayinlar/e-kitap/e-kitap-tdk/.
• Korkmaz, Z. (2023). Tasfiyecilik, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I-II, ss. 745-749. Türk Dil Kurumu Yayınları, https://tdk.gov.tr/yayinlar/e-kitap/e-kitap-tdk/
• Korkmaz, Z. (2023). Dilde “ilericilik” ve “gericilik” üzerine I, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I-II, ss. 766-769. Türk Dil Kurumu Yayınları, https://tdk.gov.tr/yayinlar/e-kitap/e-kitap-tdk/.
• Korkmaz, Z. (2023). Atatürkçü düşüncede Türk dilinin yeri, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I-II, ss. 928-947 Türk Dil Kurumu Yayınları, https://tdk.gov.tr/yayinlar/e-kitap/e-kitap-tdk/.
• Köken, N. (2002). Cumhuriyet Dönemi Tarih Anlayışları ve Tarih Eğitimi (1923 -1960), (Yayın no: 116907) [Yayımlanmamış Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi]. Yüksek Öğretim Kurumu Tez İzleme Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Gökalp, Z. (1968). Türkçülüğün esasları. Varlık Yayınları.
• Levend, A. S. (1960). Dünden bugüne, Türk Dili, 106 (9), ss. 493–495.
• Oba, A. E. (1994). Türk milliyetçiliğinin doğuşu. İmge Kitabevi.
• Öksüz, Y. Z. (2016). Türkçenin sadeleşme tarihi Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özcan Gönülal, Y. (2011). Dil - toplum ilişkileri açısından Türkiye’de 1940 sonrası dil tartışmaları üzerine bir değerlendirme, Turkish Studies, 6 (1), ss. 1155-1166.
• Özdemir, M. ve Süğümlü, Ü. (2013). Dilde sadeleşme ve dil akademisi tartışmaları: Türk Dili dergisi (1976), Turkish Studies, 8 (9), ss. 2269-2295.
• Özer, İ. (2012). Cumhuriyet döneminde devrimler, toplumsal yaşama etkileri ve gündelik hayat. Dünden Bugüne Türkiye’nin Toplumsal Yapısı (ed. Zencirkıran, M.), Dora Yayınları, ss.123-153.
• Üçüncü Türk Dili Kurultayı Tezler, Müzakere Zabıtları (1936). http://tdkkitaplik.org.tr/kurultaylar.asp?kurultay=03
• Polat, N. H. (2020). Türk Dil Kurumunun büyük atası Türk Derneği ve Dergisi hakkında notlar, Türk Dili, (822), ss. 10-23.
• Pustu, Y. (2019). Teşkilat yapısı ve faaliyetleriyle Türkiye Muallimler Birliği (1921-1936), Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 35 (1), ss. 51-94.
• Sadoğlu, H. (2010). Türkiye’de ulusçuluk ve dil politikaları. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Safa, P. (1951). Dil devriminde uydurma ve zorlama, Türk Dili, 1 (2), Türk Dil Kurumu Yayınları: 17.
• Sakaoğlu, N. (1992). Cumhuriyet dönemi eğitim tarihi. İletişim Yayınları.
• Sertkaya, O. F. (1969). Atatürk’ün dil politikası. İkinci Dil Kongresi ve Akademi (ed. F. Kadri Timurtaş). Fatih Matbaası. ss. 114- 123.
• Seyfeddin, Ö. (1999). Bütün eserleri 13-dil konusundaki yazıları. Bilgi Yayınevi.
• Sinanoğlu: (1999). Türk hümanizmi II. Yeni Gün Haber Ajansı Yayınları.
• Şavkay, T. (2002). Dil devrimi. Kurtiş Matbaası.
• Tarım, R. (2013). Atatürk ve Türk Dili, Turkish Studies, 8 (9), ss. 95-103.
• Tatar Kırılmış, İ. (2017). Hür Fikirler mecmuasında ‘dil meselesi beyannamesi’ çerçevesinde yapılan tartışma ve tekliflerin Yeni Lisans Hareketiyle Karşılaştırılması. Vefatının 50. Yıldönümünde Bir Düşünce İnsanı Olan Ali Fuat Başgil ve Siyasi mücadeleleri Uluslararası Sempozyum Bildiriler Kitabı. Çarşamba Belediyesi Kültür Yayınları. ss. 301-309.
• Tavşancıl, E. ve Aslan, A. E. (2001). Sözel, yazılı ve diğer materyaller için içerik analizi ve uygulama örnekleri. Epilson Yayınevi.
• TBMM Zabıt Ceridesi, Devre II, (6), İçtima 11, 25/02/1340 (25/02/1924),
• Timurtaş, F. K. (1969). Atatürk’ün dil üzerine sözleri. Türk Kültürü, 85, ss. 32-35.
• Timurtaş, F. K. (1981). Dil dâvâsı. (Mülakat: Burhan Bozgeyik). Yeni Asya Yayınları.
• Türk Tarih Kurumu (1933). Birinci Türk Tarih Kongresi konferanslar müzakere zabıtları. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Uyguner, M. (1999). Ömer Seyfeddin bütün eserleri 13-Dil konusundaki yazıları. Bilgi Yayınevi.
• Yasa, Ş. A. (2014). Türkçenin inkişafı için tercüme. Hitabevi Yayınları.
• Yayla A. (2015). Liberalizm. Liberte Yayınları.
• Yılmaz, M. Y. (2013). Türk Dili Planlaması Bağlamında Türk Dil Kurumu: 1932-1951, (Yayın no: 335192) [Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi]. Yüksek Öğretim Kurumu Tez İzleme Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Yıldızlı, M. E. (2017). Güneş Dil Teorisi Üzerine Bir İnceleme, (Yayın no: 483194) [Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi]. Yüksek Öğretim Kurumu Tez İzleme Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Yiğit, A. A. (1992). İnönü döneminde eğitim ve kültür politikası (1938-1950), Boğaziçi Yayınları.
• “Hür Fikirler” Mecmuasında Yer Alan Makaleler
• Karahan, A. (1949). Muhtaç olduğumuz yazı dili, Hür Fikirler, 1 (5), 226-230.
• Yörük, A. K. (1949). Dil hakkındaki beyanname münasebetiyle, Hür Fikirler, 1 (5), 211-213.
• Başgil, Ali Fuat (1948). Başlarken, Hür Fikirler, 1 (1), 3-4.
• Başgil, A. F. (1949). Dil beyannamesi münasebetiyle, Hür Fikirler, 1 (5), 195-199.
• Apaydın, B. (1948). Türkçe meseleleri, Hür Fikirler, 1 (1), 36-39.
• Apaydın, B. (1949). Uydurma dil, Hür Fikirler, 1 (5), 214-219.
• Dereoğlu, C. (1949). Bir lisan misakı ve sonu, Hür Fikirler, 1 (5), 231-237.
• Adıvar, H. E. (1949). Dil, Hür Fikirler, 1 (5), 207-210.
• Gönensay, H. T. (1949). Ziya Gökalp ve Dil Kurumu, Hür Fikirler, 1 (5), 220-225. Hür Fikirleri Yayma Cemiyeti (1949). Dil meseleleri hakkında beyanname, Hür Fikirler, 1 (5), 200-206.
• Kronik (1949). Hür Fikirleri Yayma Cemiyetinin faaliyetleri, Hür Fikirler, 1 (4), 190-194.
• Sebük, M. A. (1949). Hukuk dili, Hür Fikirler, 1 (4), 161-164. İktibaslar: Dil Meselesi Hakkındaki Beyannamenin Matbuattaki Akisleri
• Felek, B. (1949). Türkçe konuşalım, Hür Fikirler, 1 (5), 241-242.
• Baban, C. (1949). Uydurma dil davası (Tasvir Gazetesinden), Hür Fikirler, 1 (5), 238-239.
• Adıvar, H. E. (1949). Dil meseleleri ve hür fikirleri yayma (Akşam Gazetesinden), Hür Fikirler, 1 (5), 239-241. İktibaslar – Hür Fikirleri Yayma Cemiyeti Haberleri
• Felek, B. (1949). Dil meselesi ( H. C. Honey’ın mektubu, Cumhuriyet Gazetesinden), Hür Fikirler, 1 (6-7), 283-284.
• Gökva, İ. A. (1949). Hür Fikirler beyannamesi, Hür Fikirler, 1 (6-7), 287-288.
• Tarhan, N. (1949). Bir yılan hikâyesi (Milletin Sesi Gazetesinden), Hür Fikirler, 1 (6-7), 285-287.