Futuwwa and Akhısm Organızatıon in terms of Theır Effects on Turkısh Socıal and Polıtıcal Lıfe

Yıl 2025, Cilt: 17 Sayı: 32, 271 - 293, 30.05.2025

Serpil Yıldırım

https://doi.org/10.20990/kilisiibfakademik.1645778

Öz

Abstract
Purpose: The purpose of this study is to examine the impact of the Futuwwa and Akhism organizations on Turkish social and political life.
Design/Methodology: In the study, Futuwwa and Akhism organizations were examined within the framework of the socio-political conditions in which they emerged. In the study, where the historical analysis and process approach was applied, the concepts were examined with a factual reality rather than a hypothetical approach. In the study, events related to the social and political structure of the period were included by considering the historicity of the concepts. Thus, the concepts were tried to be conveyed with a holistic approach within this historicity pattern.

Findings: In the study, it was observed that the concepts of Futuwwa and Akhism, which initially emerged with different needs and dynamics, influenced and developed each other in terms of gaining an institutional quality after coming together under the influence of the political conditions of the period. Again, in the study, it was evaluated that these concepts, as structures nourished from the same source, were influential on the state as political powers in both the Turkish and Islamic worlds and undertook important functions in ensuring social unity and integrity.
Limitations: The study examines the Futuwwa and Akhism organizations in terms of their effects on Turkish social and political life.
Originality/Value: The concepts of Futuwwa and Akhism are concepts that have deeply affected Turkish social and political life. As Turkish states, the Great Seljuk State, the Anatolian Seljuk State, the Principalities of Turkey and the Ottoman Empire benefited from the support of these institutions in the processes of state formation in the conquered areas. Thus, these institutions assumed important functions in ensuring the social order after the war. This study is also important in terms of conveying all these processes, including the social and political conditions of the period and power relations, within a certain holistic framework.

Anahtar Kelimeler

Futuwwa , Akhism , Turkish Social Life , Turkish Political Life , Abbasid Caliphate

Türk Toplumsal ve Siyasal Hayatına Etkileri Bakımından Fütüvvet ve Ahilik Teşkilatı

Öz

Öz
Amaç: Bu çalışmanın amacı, fütüvvet ve Ahilik teşkilatının Türk toplumsal ve siyasal hayatı üzerindeki etkisinin incelenmesidir.
Tasarım/Yöntem: Çalışmada fütüvvet ve Ahilik teşkilatları, ortaya çıktıkları sosyo-politik koşullar çerçevesinde incelenmiştir. Tarihsel analiz ve süreç yaklaşımının uygulandığı çalışmada, kavramlar varsayımsal bir yaklaşımdan ziyade olgusal bir gerçeklikle incelenmiştir. Çalışmada, kavramların tarihselliği göz önünde bulundurularak dönemin sosyal ve siyasal yapısına ilişkin olaylara yer verilmiştir. Böylece kavramlar bu tarihsellik örüntüsü içinde bütüncül bir yaklaşımla aktarılmaya çalışılmıştır.
Bulgular: Çalışmada, başlangıçta farklı ihtiyaç ve dinamiklerle ortaya çıkan fütüvvet ve Ahilik kavramlarının, dönemin siyasal koşullarının etkisiyle bir araya geldikten sonra kurumsal bir niteliğe kavuşma anlamında birbirini etkileyip geliştirdiği görülmüştür. Yine çalışmada aynı kaynaktan beslenen yapılar olarak bu kavramların hem Türk hem de İslam dünyasında siyasal iktidarlar olarak devlet üzerinde etkili olup toplumsal birlik ve bütünlüğün sağlanması konusunda da önemli işlevler üstlendiği değerlendirilmiştir.
Sınırlılıklar: Çalışmada fütüvvet ve Ahilik teşkilatları Türk toplumsal ve siyasal hayatına etkileri bakımından incelenmiştir.
Özgünlük/Değer: Fütüvvet ve Ahilik kavramları Türk toplumsal ve siyasal hayatını derinden etkileyen kavramlardandır. Türk devletleri olarak Büyük Selçuklu Devleti, Anadolu Selçuklu Devleti, Beylikler Türkiye’si ve Osmanlı İmparatorluğu fethedilen yerlerdeki devletleşme süreçlerinde bu kurumların desteğinden yararlanmışlardır. Böylece bu kurumlar savaş sonrası toplumsal düzenin sağlanmasında önemli işlevler üstlenmişlerdir. Bu çalışma da dönemin toplumsal ve siyasal koşulları ile iktidar ilişkilerini içeren bütün bu süreçleri belli bir bütünsellik çerçevesinde aktarması bakımından önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Fütüvvet , Ahilik , Türk Toplumsal Hayatı , Türk Siyasal Hayatı , Abbasi Halifeliği

Kaynakça

• Akbaş, H. E., Bozkurt, S. ve Yazıcı K. (2018). Osmanlı Devletinde lonca teşkilatı yapısı ve yönetim düşüncesi ile karşılaştırılması. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (09), 165-202. https://dergipark.org.tr/en/pub/muftad/issue/38342/444232
• Akbıyık, N. (2019). Fütüvvetin Türk esnaf-zanaatkâr sistemine etkileri. Birey ve Toplum Sosyal Bilimler Dergisi, 9(2), 147-190. https://doi.org/10.20493/birtop.636062
• Akgündüz, M. (2014). Ticarî hayatta kardeşliği esas alan ahilik teşkilatı. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 31(31), 9-18. https://dergipark.org.tr/tr/pub/harranilahiyatdergisi/issue/26256/276559
• Anadol, C. (1991). Türk-İslam Medeniyetinde Ahilik Kültürü ve Fütüvvetnameler. Kültür Bakanlığı, Halk Kültürünü Araştırma Dairesi Yayınları, Yayın No: 150. https://www.academia.edu/41782357/T%C3%9CRK_%C4%B0SLAM_MEDEN%C4%B0YET%C4%B0NDE_AH%C4%B0L%C4%B0K_K%C3%9CLT%C3%9CR%C3%9C_V_E_F%C3%9CT%C3%9CVVETN%C3%82MELER_CEMAL_ANADOL_AH%C4%B0L%C4%B0K_K%C3%9CLT%C3%9CR%C3%9CN%C3%9C_ARA%C5%9ETIRMA_YARI%C5%9EMASI_%C4%B0K%C4%B0NC%C4%B0S%C4%B0
• Bakırcı, N. ve Türkan, H. K. (2013). Tekke ve zaviyelerin Balkanlar’daki rolü ve önemi. TÜRÜK Uluslararası Dil Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi, 1(1), 145-160. https://dergipark.org.tr/en/pub/turuk/article/162221
• Barkan, Ö. L. (1942). İstila devirlerinin kolonizatör Türk dervişleri ve zaviyeler. İnsan ve İnsan, 2(5), 5-37. https://dergipark.org.tr/en/pub/insanveinsan/issue/26620/279999
• Bayram, M. (2005). Danişmend Oğulları’nın dinî ve millî siyaseti. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (18), 131-147. https://dergipark.org.tr/en/pub/sutad/issue/26305/277242
• Bayram, M. (2016). Anadolu ahiliğinin teşekkülündeki rolü açısından fütüvvet hareketi ve tarihi. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, (1), 51-73. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/218950
• Bayram, S. (2012). Osmanlı Devlet'nde ekonomik hayatın yerel unsurları: Ahilik teşkilâtı ve esnaf loncaları. Journal of Istanbul University Faculty of Theology, (21), 81-114. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/10263
• Bedir, A. (2020). Türklerin iktisadi hayatında sosyal yardımlaşma. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24(3), 1141-1169. https://dergipark.org.tr/en/pub/ataunisosbil/issue/57299/777385
• Cahen, C. (1986). İlk ahiler hakkında. (Çev. M. Öztürk). Belleten, 50(197), 591-602. https://dergipark.org.tr/en/pub/ttkbelleten/issue/64625/988181
• Çağatay, N. (1976). Fütüvvetçilikle ahiliğin ayrıntıları. Belleten, 40(159), 423-438. https://dergipark.org.tr/en/pub/ttkbelleten/issue/72261/1165767
• Çatak, A. ve Vural, A. (2018). Hafife Nasır-Lidînillâh ve Şihâbüddin Ömer es-Sühreverdî ikilisinin fütüvvet teşkilatının gelişimindeki rolü. A. Gökbel ve A. Doğan (Ed.), III. Uluslararası Ahilik Sempozyumu (5-7 Ekim 2017), Bildiriler, içinde (C.1, 1-12), Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi Yayını, Yayın No: 001. https://isamveri.org/pdfdrg/D279560/2018/2018_CATAKA_VURALA.pdf
• Çelik, R. İ. (2022). Halife Nasır Li-dinillah’ın fütüvvet faaliyetleri ve Sultan I. İzzeddîn Keykâvus. Tarihçi, 2(1), 83-99. https://isamveri.org/pdfdrg/D04514/2022_1/2022_1_CELIKRI.pdf
• Demirpolat, A. ve Akça, G. (2004). Ahilik ve Türk sosyo-kültürel hayatına katkıları. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (15), 355-376. https://dergipark.org.tr/en/pub/sutad/issue/26281/276930
• Demirtaş, F. (2021). Anadolu Selçuklu Devleti'nde fütüvvet ve ahilik: Siyasetin kurumundan kurumun siyasetine. Bilimname, (46), 41-68. https://doi.org/10.28949/bilimname.1033663
• Deveci, S. (2021). Ahilik teşkilatı ve esnaf zümreleri. Ahi Evran Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 5(Fütüvvet, Ahilik ve İktisadi Hayat Özel Sayısı), 54-87. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1926706
• Dikkaya, M. (2000). Ahiliğin ilk örnekleri olarak Ortaçağ İslam dünyasında fütüvvet teşkilatları. İktisat, Tarih ve Zihniyet Dünyamız, (25), 63-74. MÜSİAD Yönetim Kitaplığı. https://www.academia.edu/8810586/Ahili%C4%9Fin_%C4%B0lk_Versiyonlar%C4%B1_Olarak_F%C3%BCt%C3%BCvvet_Te%C5%9Fkilatlar%C4%B1
• Dilik, S. (1988). Sosyal güvenliğin tarihsel gelişimi. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 43(01). https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/36632
• Doğan-Turay, E. (2023). Sühreverdi, Risâletü’l-Fütüvve. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (106), 447-467. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tkhcbva/issue/78793/1252476
• Dik, İ. (2018). Cahiliye ve İslami dönemde fütüvvet. A. Gökbel ve A. Doğan (Ed.), III. Uluslararası Ahilik Sempozyumu (5-7 Ekim 2017), Bildiriler içinde (C.1, 321-343), Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi Yayını, Yayın No: 001. https://isamveri.org/pdfdrg/D279560/2018/2018_EDDIKI.pdf
• Erdem, E. (2021). Fütüvvet ve ahilik çalışmalarının kaynakları. Bilgi Ekonomisi ve Yönetimi Dergisi, 16(2), 173-198. https://doi.org/10.54860/beyder.1033450
• Erdem, E. (2022). Fütüvvet/ahilik-tasavvuf ilişkisi ve iktisadi hayata dair bazı çıkarsamalar: Farklı dillerde yazılmış bazı fütüvvetnameler üzerine bir inceleme. İslam Ekonomisi ve Finansı Dergisi (İEFD), 8(2), 185-222. https://doi.org/10.54863/jief.1143438
• Es-Sulemi Ebu Abdi'r-Rahman Muhammed ibn el-Hüseyn es-Sulemi (1977). Tasavvufta Fütüvvet. (Çev. S. Ateş). Ankara Üniversitesi Yayınları, Yayın No: 135. https://www.academia.edu/31925379/TASAVVUFTA_F%C3%9CT%C3%9CVVET_Ebu_Abdir_Rahman_Muhammed_%C4%B0bn_el_H%C3%BCseyn_es_SULEM_%C4%B0
• Fidan, M. (2020). Fütüvvet ve ahilik sürecinden Osmanlı Devletinin Âsitâne/Âstâne olması ve esnaflık anlayışındaki değişim. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 8(22), 171-198. https://doi.org/10.33692/avrasyad.680325
• Gordlevski, V. (1988). Anadolu Selçuklu Devleti. (Çev. A. Yaran). Onur Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (2011), İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı. İstanbul Ticaret Odası, Yayın No: 23. https://www.academia.edu/45134441/Abdulbaki_G%C3%B6lp%C4%B1narl%C4%B1_%C4%B0slam_ve_T%C3%BCrk_%C4%B0llerinde_F%C3%BCt%C3%BCvvet
• Gölpınarlı, A. (2015). Burgazi ve fütüvvetnamesi. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, (15), 1-4. https://dergipark.org.tr/en/pub/iuifm/issue/876/9754
• Güner, U. (2016). Cahiliye devrinden Abbasilerin son dönemine kadar fütüvvet teşkilatının gelişimi. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 3(10), 185-201. https://www.academia.edu/30697587/Cahiliye_Devrinden_Abbasilerin_Son_D%C3%B6nemine_Kadar_F%C3%BCt%C3%BCvvet_Te%C5%9Fkilat%C4%B1_n%C4%B1n_Geli%C5%9Fimi_International_Academ%C4%B1c_Journal_of_History_and_Idea_C3_S_10_December_2016
• Hacıgökmen, M. A. (2012). Türkiye Selçukluları şehzade ve sultanlar muallimi Mecdüddin İshak. Belleten, 76( 276), 419-430. https://doi.org/10.37879/belleten.2012.419
• Hatalmış, A. (2019). Anadolu’nun İslamlaşmasında ahîlerin rolü. Türkiye Çalışmaları Karşılaştırmalı Din Çalışmaları, 14(2), 307-328. https://isamveri.org/pdfdrg/D04441/2019_2/2019_2_HATALMISA.pdf
• İbn Batuta Ebu Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî (2004). İbn Battûta Seyahatnamesi I, (Çev. A. S. Aykut). YKY Yayınları. https://www.academia.edu/36346504/Ibn_Battuta_Seyahatnamesi_1_Cild_pdf
• İbn Bibi (1996). El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name) I. (Haz. M. Öztürk), T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları/1833. https://arsivgtt.wordpress.com/wp-content/uploads/2015/12/ibn-bibi-selc3a7ukname-1.pdf
• Kafesoğlu, İ. (1972). Selçuklu Tarihi. Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları, Milli Eğitim Basımevi. https://www.academia.edu/43257357/Prof_Dr_%C4%B0brahim_Kafeso%C4%9Flu_Sel%C3%A7uklu_Tarihi
• Karaduman, H. (2020). Geçimliliği önceleyen bir dindarlık modeli olarak melâmet ve fütüvvet. F. Karaduman (Ed.), İslâm ve Yorum IV içinde (C. 3, 379-402). İnönü Üniversitesi Yayınevi. https://www.academia.edu/44837378/GE%C3%87%C4%B0ML%C4%B0L%C4%B0%C4%9E%C4%B0_%C3%96NCELEYEN_B%C4%B0R_D%C4%B0NDARLIK_MODEL%C4%B0_MEL%C3%82MET_VE_F%C3%9CT%C3%9CVVET
• Kayaoğlu, İ. (1981). Halife en-Nasır'ın fütüvvete girişi ve bir fütüvvet buyrultusu. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 25(3-4), 221-228. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2567567
• Keleş, N. (2019). Büyük Selçuklular devrinde Bağdad’da fütüvvet teşkilâtının ihdasına yönelik bir girişim. Tarih İncelemeleri Dergisi, 34(1), 123-137. https://doi.org/10.18513/egetid.596110
• Kemaloğlu, M. (2012). Selçuklular döneminde Anadolu'nun Türkleşmesi-İslamlaşması ve Hacı Bektaş-ı Veli. Journal of Alevism-Bektashism Studies, (5), 111-140. https://doi.org/10.24082/abked.2012.05.004
• Kemaloğlu, M. (2015). XI.-XIII. yüzyıl Türkiye Selçuklu Devletinde eğitim-öğretim (medreseler). Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 2(5), 89-106. https://dergipark.org.tr/tr/pub/atdd/issue/28224/299678
• Kırpık, G. (2011). Sühreverdî’nin dilinden fütüvvet ve ahilik. III. Uluslararası Ahilik Sempozyumu Bildiriler içinde (395-402). https://isamveri.org/pdfdrg/D202458/2011/2011_KIRPIKG.pdf
• Koç, Y. (2006). Selçuklular döneminde Anadolu’da köyler ve köylüler. A. Y. Ocak (Ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi (Sosyal ve Siyasi Hayat) içinde (293-297), T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://www.academia.edu/17168320/Sel%C3%A7uklular_D%C3%B6neminde_Anadoluda_K%C3%B6yler_ve_K%C3%B6yl%C3%BCler
• Kolektif (2025). Dini Terimler Sözlüğü, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları: 4602. https://ayazagaaihl.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/34/17/758901/dosyalar/2020_12/11171357_MEB_DOGM_Dini_Terimler_SoYzluYgYuY.pdf
• Köprülü F. (1991). Osmanlı Devletinin Kuruluşu (4. Baskı). Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Yayın No: VIII. http://insulaelibertatis.com/KitaKita/Fuad_Koprulu-Osmanli_Devletinin_Kurulusu.pdf
• Kuşeyri İmam Ebul Kasım Abdulkerim El Küşeyri (1980). Risale-i Kuşeyri (2. Baskı). (Çev. A. Arslan). Arslan Yayınları. https://ia601908.us.archive.org/view_archive.php?archive=/28/items/screenshot-2020-09-27-03-05-45-1/%5BRisale-i%20Ku%C5%9Feyri%5D%20%C4%B0mam%20Ku%C5%9Feyri.zip&file=%5BRisale-i%20Ku%E2%94%BC%D0%AFeyri%5D%20%E2%94%80%E2%96%91mam%20Ku%E2%94%BC%D0%AFeyri.pdf
• Mahiroğulları, A. (2008). Selçuklu/Osmanlı döneminde kurumsal bir yapı: Ahilik/Gedik teşkilatı ve sosyo-ekonomik işlevleri. In Journal of Social Policy Conferences, (54), 139-154. https://dergipark.org.tr/en/pub/iusskd/issue/899/10100
• Ocak, A. Y. (1978). Zaviyeler. Vakıflar Dergisi, (XII), 247-269. https://isamveri.org/pdfdrg/D00143/1978_12/1978_12_OCAKAY.pdf
• Ocak, A. Y. (1996). Fütüvvet. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 13, 261-263. https://islamansiklopedisi.org.tr/futuvvet
• Öger, A. (2019). Uygur Türklerinde fütüvvet kültürü, fütüvvetnâmeler ve ahilik teşkilatına etkileri. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, (13), 1-11. https://dergipark.org.tr/en/pub/uygur/issue/46541/539638
• Şeker, M. (2005). Türkiye (Anadolu) Selçukluları tarihine dair bazı kaynak çalışmaları ve menâkıb-nâmelerle fütüvvet-nâmeler, İstem, (5), 79-95. https://dergipark.org.tr/en/pub/istem/issue/26532/279303
• Şeker, M. (2007). Fütüvvetnamelerde eh-li-beyt. M. F. Köksal (Ed.), II. Ahi Evran-ı Veli ve Ahilik Araştırmaları Sempozyumu (12 Ekim 2006), Bildiriler, içinde (401-409). https://isamveri.org/pdfdrg/G00085/2007_SEKERM.pdf
• Taeschner, F. (1953). İslam Ortaçağında futuvva (fütüvvet teşkilat). (Çev. F. Işıltan), İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 15(1-4), 3-32. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/8964
• Taeschner, F. (1972). İslamda fütüvvet teşkilatının doğuşu meselesi ve tarihi ana çizgileri. (Çev. S. Yüksel). Belleten, 36(142), 203-236. https://dergipark.org.tr/en/pub/ttkbelleten/issue/72515/1172530
• Turan, O. (2008). Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti (10. Baskı), Ötüken. https://www.academia.edu/49197893/Osman_Turan_Sel%C3%A7uklular_Tarihi_ve_T%C3%BCrk_%C4%B0slam_Medeniyeti
• Ülgener, S. F. (2006). İktisadi hayatta zihniyetin rolü ve tezahürleri. İktisat Fakültesi Mecmuası, 2, 351-380. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/8733
• Yüksel, M. B. (2017). Temel dinamikleri açısından fütüvvet ve ahiliğin Kur’ânî referansları. Tefsir Araştırmaları Dergisi, 1(2), 270-310. https://doi.org/10.31121/tader.347593