Abdulkâhir el-Bağdâdî’de İstidlâl Türleri ve İstidlâl bi’ş-Şâhid ale’l-Gâib Yöntemi

Year 2025, Issue: 27, 19 - 33, 23.09.2025

Muhammed Selim Durumlu

Abstract

İstidlâl ve nazar kelâm ilminde bilgiye ulaşmanın başlıca yolu olarak tarihî süreç içerisinde bilgi bahisleri arasına girmiş ve kelamcılar tarafından ayrıntılandırılmıştır. Bu bağlamda ekoller kendi görüşlerini temellendirmek ve muhalifler ile girilen tartışmalarda iddialarını savunmak amacıyla birtakım istidlâl metodları kullanmıştır. Bu çıkarım yöntemlerinden biri olarak istdilâl bi’ş-şâhid ale’l-gâib metodu klasik dönem kelâmında Muʻtezile, Eşʻariyye ve Mâtûridiyye ekolleri tarafından kullanılmış ve kendi düşünce sistemlerine uyumlu bir şekilde temellendirilmiştir. Genel anlamda dönemin Eşʻarî tutumunu devam ettiren Bağdâdî, yer yer hem nazar ve istidlâle uyguladığı tasnifler hem de bazı akıl yürütme biçimlerindeki tutumu açısından diğer kelamcılardan farklılaşmaktadır. Bu makalede mütekaddimûn dönem Eşʻarîyye kelamcıları arasında fırak müellifi olarak öne çıkan Abdulkâhir Bağdâdî’nin nazar ve istidlâlin türleri hakkındaki görüşleri kısaca ele alınacak ve başta istidlâl bi’ş-şâhid ale’l-gâib olmak üzere onun söz konusu yöntemleri nasıl kullandığı incelenecektir. Şâhiddeki yargılarıın gâib hakkında da geçerli olduğu iddiasına dayanan istidlâl bi’ş-şâhid ale’l-gâib yöntemi, daha sonraları Cüveynî tarafından dört ortaklık (câmiʻ) formülize edilmiş ve en olgun haline ulaşmıştır. Bağdâdî’de yöntemin bu türleri tasnif içinde ele alınmış olmasa da hem uygulamada hem de kavram ve konuların ayrıntılarındaki tartışmalarda yer bulmuştur. Bağdâdî istidlâl bi’ş-şâhid ale’l-gâib yönteminin kullanımında dönemin diğer Eşʻarî kelamcılarıyla paralel bir tutum sergilerken özellikle metodun “illet ortaklığı” aracılığı ile gerçekleştirilen türünde onlardan ayrılmış ve kendine has bazı görüşler öne sürmüştür.

Keywords

Abdulkâhir el-Bağdâdî , nazar , istidlâl , istidlâl bi’ş-şâhid ale’l-gâib

Types of Istidlāl in 'Abd al-Qāhir al-Baghdādī and the Method of Istidlāl bi al-Shāḥid ale al-Ghaib

Abstract

Istidlāl and nazar, as the primary means of attaining knowledge in theology, have been included among the topics of knowledge in the historical process and have been elaborated by theologians. In this context, schools of thought used certain methods of deduction to justify their views and defend their claims in debates with opponents. As one of these methods of inference, the method of istdilāl bi al-shāḥid ala al-gāʾib was used by the Muʿtazilite, Ashʿariyya, and Mātūridiyya schools of theology in the classical period and was justified in accordance with their own systems of thought. Baghdādī, who generally maintained the Ashʿarite attitude of the period, sometimes differed from other theologians in terms of the classifications he applied to nazar and istidlāl and his attitude towards some forms of reasoning. In this article, the views of 'Abd al-Qāhir al-Baghdādādī, who stands out among the Ashʿarīya theologians of the mutaqaddimūn period as the author of fiqh, on the types of nazar and istidlāl will be briefly discussed and how he uses these methods, especially istidlāl bi al-shāḥid ala al-gāib, will be analyzed. The method of istidlāl bi al-shāḥid ala al-gāib, which is based on the claim that the judgments in the shāḥid are valid for the gāib as well, was later formulated by al-Juwaynī in four commonalities (jāmiʿ) and reached its most mature form. Although Baghdādī did not include these types of method in his classification, they found a place both in practice and in discussions on the details of concepts and issues. While al-Baghdādī was parallel to other Ashʿarite theologians of the period in the use of the method of istidlāl bi al-shāḥīd ala al-gāʾib, he differed from them especially in the type of the method realized through the "commonality of causes" and put forward some unique views.

Keywords

'Abdulkāhir al-Baghdādī , Nazar , İstidlāl , İstidlāl bi-shāhid ale al-gāib

References

• Kaynakça Aktaş, Mehmet. Tanım veya Hakikat Cüveynî’nin Kelâm Sisteminin Analizi, İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021. Arıkaner, Yusuf. Abdülkâhir el-Bağdâdî’de Kelâm-Mantık İlişkisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Bakıllânî, Kâdî Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib. Temhîdu’l-evâil ve telhîsu’d-delâil. Thk. İmâduddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetu’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1987.
• Bağdadî, Ebû Mânsûr Abdulkâhir b. Tahir. Usûli’d-dîn, thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Bağdadî, Ebû Mânsûr Abdulkâhir b. Tahir. İyâru’n-nazar fî ilmi’l-cedel. Thk. Ahmed Muhammed Arrûbî. Kuveyt: Mektebetü’l-İmâm ez-Zehebî, 2020.
• Bağdadî, Ebû Mânsûr Abdulkâhir b. Tahir. Esmâ ve’s-sıfât, thk. Enes Muhammed Adnan Şerfâvî, Şam: Dâru’t-Takvâ, 2020.
• Cürcânî, Seyyid Şerif Ali b. Muhammed. Kitâbu’t-taʻrîfât. Thk. Muhammed Abdurrahman Maraşlı. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2012.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Kitâbu’l-İrşâd ilâ kavâtii’l-edille fî usûli’l-iʻtikâd. Thk. Muhammed Yusuf Musa. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1950.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. Thk. Ali Sâmi en-Neşşâr, Süheyr Muhammed Muhtar, Faysal Bedir Avn. İskenderiye: Münşeâtü’l-Meârif, 1969.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. Thk. Richard M. Frank. Tahran: Müessese-i Mütâlaât-ı İslâmi Dânişgâh-ı McGill, 1981.
• Ensârî, Ebu’l-Kâsım Selmân b. Nâsır. Gunyetu fî’l-kelâm. Thk. Mustafa Hasaneyn Abdulhâdi. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2010.
• İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed b. Hasan. el-Hudûd fî’l-usûl. Thk. Muhammed Süleymanî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1999.
• İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed b. Hasan. Mücerredu makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eşʻarî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Meşrik. 1987.
• İbn Nedîm, Muhammed b. İshak. el-Fihrist. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu, 2019.
• Kaʻbî, Ebu Kâsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-Belhî. Kitâbu’l-makâlât. Thk. Hüseyin Kansu-Râcih Kürdî- Abdulhamid Kürdî. İstanbul: Kuramer, 2018.