Kötülük ve Tanrı: William L. Rowe’un Kötülük Argümanının Mâtürîdî’nin Hikmet ve İmtihan Kavramlarıyla Yeniden Değerlendirilmesi

Yıl 2025, Sayı: 45, 138 - 157, 30.06.2025

Hande Nur Bozbuğa

https://doi.org/10.35209/ksuifd.1646766

Öz

Kötülük probleminin delilci versiyonu, dünyada var olan kötülüklerin Tanrı’nın varlığını olasılıksal olarak ortadan kaldırdığı iddiasına dayanmaktadır. Bu versiyonun temel özelliği, şiddetli ve korkunç gibi niteliklere sahip kötülükleri dikkate alması ve bu kötülükleri Tanrı’nın varlığının aleyhine bir delil olarak kullanmasıdır. Bu çalışmada William L. Rowe’un delilci kötülük argümanındaki şiddetli ve korkunç kötülükler ele alınacaktır. O, bu tür kötülükleri daha büyük bir iyiliğe neden olan ya da daha büyük bir kötülüğü engellemeyen kötülükler olarak tanımlamış ve onları anlamsız kötülükler olarak adlandırmıştır. Rowe’un kötülük argümanı bu çalışmada birkaç açıdan ele alınacaktır: Kötülükler arasında ayrım yapması, bazı kötülükleri argümanının dışında bırakarak değerlendirmeye almaması, kötülük ayrımını gözlem gibi ampirik bir yöntem kullanarak objektiflikten uzak bir biçimde kurgulaması ve anlamsız gördüğü kötülüklerin bile Tanrı’nın varlığını sadece bir olasılık olarak reddettiğini iddia etmesi şeklinde sıralanabilir. Bu hususlar, Mâtürîdî’nin kötülük anlayışı çerçevesinde değerlendirilecektir. Çünkü Mâtürîdî, İslâm düşüncesinde 10. yüzyıl gibi erken bir dönemde kötülükleri Rowe gibi iyiliklerle ilişkisi açısından ele almıştır. Bununla birlikte Mâtürîdî, kötülük anlayışını ilâhî hikmet ve imtihan kavramlarıyla teolojik bir zeminde sağlam bir şekilde temellendirmiştir. Rowe ise argümanını bireysel gözleme dayanan verilerle desteklemesi ve kötülükler arasında yaptığı ayrımı yine gözlemle açıklayarak rasyonel açıdan delillendirmemesi nedeniyle felsefî açıdan yeterince gerekçelendirememiştir. Oysa Mâtürîdî’nin görüşleri, günümüzde ateist kötülük problemi argümanlarına karşı ileri sürülen teodiselerde hala karşılaşılabilen dinamik bir yapıdadır. Nitekim onun görüşlerinin benzerini çağdaş felsefede Rowe’un kötülüklerin anlamlı olup olmadığını gözlem yöntemiyle ortaya koymasını eleştiren Stephen Wykstra gibi bazı teist filozoflarda görebilmek mümkündür. Wykstra’nın makul epistemik erişim kavramıyla ifade ettiği insan bilgisinin Tanrı’nın bilgisi karşısındaki sınırlılığı yaklaşımı, Mâtürîdî’nin akılla bütünüyle kavranamayan ilâhî hikmet anlayışında karşılık bulmaktadır. Ayrıca Mâtürîdî’nin kötülüklerin imtihan için olduğunu ifade ettiği görüşü, çağdaş felsefede Alvin Plantinga’nın özgür irade savunmasıyla benzerdir. Her ikisi için de insan, imtihan için özgür bir iradeye sahip olmalıdır. Mâtürîdî’nin bakış açısına benzer yaklaşımların çağımızda teistler tarafından Rowe’un argümanına yöneltilmesi, Mâtürîdî’nin görüşlerinin sürdürülebilir bir yapıda olduğunu göstermektedir. Bunun yanı sıra Rowe ile Mâtürîdî’nin kötülük anlayışlarında birçok ortak nokta tespit edilebilmektedir. Birincisi, ikisi de kötülükleri iyilik karşısındaki durumuna göre değerlendirmiştir. İkincisi, Mâtürîdî kötülüklerin tamamını, Rowe ise anlamsız kötülükler dışında kalan kötülükleri ontolojik açıdan geçici olarak görmüştür. Onlardaki görüş farklılıkları, argümanlarının sonucuyla alakalıdır. Rowe, argümanıyla Tanrı’nın olasılıksal olarak var olmadığını iddia ederken Mâtürîdî, kötülükleri Tanrı’yı reddeden unsurlar olarak değil; hikmet ve imtihan kavramlarıyla açıklamakta ve insanın, imtihan için bulunduğu dünyada iyi ya da kötüyü tercih etmesi açısından ahirette ödül ya da cezayla muhatap olacağını ifade etmektedir. Onun bu anlayışının, Rowe’un kötülük argümanını yeniden okumaya katkı sağlaması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Din Felsefesi , Kötülük Problemi , Anlamsız Kötülük , William L. Rowe , Mâtürîdî

Evil and God: A Reassessment of William L. Rowe’s Argument from Evil with Māturīdī’s Concepts of Wisdom and Exam

Öz

The evidentialist version of the problem of evil is based on the claim that the evils that exist in the world probabilistically rule out the existence of God. The main feature of this version is that it takes into account evils with qualities such as intense and horrendous and uses these evils as evidence against God’s existence. In this study, William L. Rowe’s argument from evidentialist evil will be analysed in terms of intense and horrendous evils. He defined such evils as evils that neither cause a greater good nor prevent a greater evil, and calls them pointless evils. Rowe’s argument for evil will be analysed from several perspectives in this study: Rowe’s distinction between evils, his exclusion of some evils from his argument, his construction of the distinction between evils in a way that is far from objectivity by using an empirical method such as observation, and his claim that even the evils he considers pointless deny the existence of God only as a possibility. These issues will be evaluated within the framework of Māturīdī’s understanding of evil. This is because Māturīdī, as early as the 10th century in Islamic thought, dealt with evils in terms of their relationship with goodness like Rowe. However, Māturīdī firmly grounded his understanding of evil on a theological ground with the concepts of divine wisdom and exam. Rowe, on the other hand, could not sufficiently justify his argument philosophically because he supported his views with data based on individual observation and did not rationally justify his distinction between evils by explaining it with observation. However, Māturīdī’s views have a dynamic structure that can be encountered even today in the theodicies put forward against atheist arguments for the problem of evil. As a matter of fact, it is possible to see the similarity of his views in some theist philosophers in contemporary philosophy, such as Stephen Wykstra, who criticises Rowe’s argument for the pointlessness of evils through the method of observation. Wykstra’s approach to the limitation of human knowledge in the face of God’s knowledge, which he expresses with the concept of reasonable epistemic access, finds a counterpart in Māturīdī’s understanding of divine wisdom, which cannot be fully grasped by human reason. Moreover, Māturīdī’s view that evils are for testing is similar to Alvin Plantinga’s defence of free will in contemporary philosophy. For both of them, human beings must have a free will for the sake of testing. The fact that approaches similar to Māturīdī’a point of view are directed to Rowe’s argument by contemporary theists shows that Māturīdī’s views have a sustainable structure. In addition, Rowe’s and Māturīdī’s conceptions of evil have many common points. First, both of them evaluated evils according to their status in relation to goodness. Second, Māturīdī considered all evils and Rowe considered evils other than pointless evils as ontologically temporary. His understanding is intended to contribute to a re-reading of Rowe’s argument from evil.

Anahtar Kelimeler

Philosophy of Religion , Problem of Evil , Pointless Evil , William L. Rowe , Māturīdī

Kaynakça

• Acar, Rahim. “The Limits of Evidential Arguments from Evil”. Din ve Felsefe Araştırmaları 2/4 (2019), 114-131.
• Adams, Marilyn McCord – Sutherland, Stewart. “Horrendous Evils and the Goodness of God”. Proceedings of the Aristotelian Society 63 (1989), 297-323.
• Aquinas, Thomas. Summa Theologica. London: Sheed and Ward, 1948.
• Augustinus, Saint. İtiraflar. çev. Dominik Pamir. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2. Basım, 2007.
• Aydın, Mehmet S. Din Felsefesi. İzmir: İzmir İlâhiyat Vakfı Yayınları, 13. Basım, 2014.
• Bayındır, Ahmet. “Teoriden Pratiğe: Kötülük Problemi”. Din-Felsefe-Tarih Yazıları. ed. Ahmet Bayındır. 129-153. Bursa: Emin Yayınları, 2022.
• Bayraktar Karahan, Fatma. “İmam Mâtürîdî’nin Hz. Mûsâ ve Salih Kul Kıssasını Kelâmî Yorumu”. Eskiyeni 48 (2023), 307-330.
• Conway, David A. “The Philosophical Problem of Evil”. International Journal for Philosophy of Religion 24/(1-2) (1988), 35-66.
• Cornman, James W. vd. (ed.). Philosophical Problems and Arguments: An Introduction. Indianapolis: Hackett Publishing Company, 1992.
• Davies, Brian. Din Felsefesine Giriş. çev. Fatih Taştan. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2011.
• Davis, Stephen T. “Anselm and Question-Begging: A Reply to William Rowe”. International Journal for Philosophy of Religion 7/4 (1976), 448-457.
• Draper, Paul. “Pain and Pleasure: An Evidential Problem for Theists”. Noûs 3 (1989), 331-350.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan el-. el-Lüm‘a fi’r-red ‘alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bid‘a. thk. Abdülaziz İzzeddin Seyrevân. Beyrut: Dâru Lübnan, 1987.
• Fârâbî. Fusûsü’l-medenî. çev. Hanifi Özcan. İstanbul: İFAV Yayınları, 2005.
• İbn Rüşd. Felsefe-Din İlişkileri: Faslu’l-makâl, el-Keşf ‘an minhâci’l-edille. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012.
• İbn Sînâ. eş-Şifâ‘: el-İlâhiyyât. nşr. G. C. Anawati – Saîd Zâyid. Kahire: el-Hey’etü’l-Âmme li-Şu‘ûni’l-Matâbi‘i’l- Emîriyye, 1960.
• İbn Sînâ. er-Risâletü’l-arşiyye fî hakîkati’t-tevhîd ve isbâti’n-nübüvve. nşr. İbrahim Hilâl. Kahire: Câmi‘atü’l-Ezher, 1980.
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu’l-Usûli’l-hamse: Mu‘tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2018.
• Kindî. Felsefî Risâleler. çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2002.
• Kutluer, İlhan. “Hikmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/503-511. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Leibniz, Gottfried W. Theodicy. çev. E. M. Huggard. Illinois: Open Court Publishing Company, 1993.
• Mackie, John L. “Evil and Omnipotence”. Mind 64/254 (1955), 200-212.
• Madden, Edward H.– Hare, Peter H. Evil and the Concept of God. Springfield Illinois: Charles C. Thomas Press, 1968.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr el-. Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İSAM Yayınları, 2002.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr el-. Te’vîlâtü’l-Kur’an. thk. Ahmet Vanlıoğlu. 8 cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Nagasawa, Yujin. The Problem of Evil for Atheists. New York: Oxford University Press, 2024.
• Öğük, Emine. Mâtürîdî’nin Düşünce Sisteminde Şer-Hikmet İlişkisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Özdemir, Metin. İslam Düşüncesinde Kötülük Problemi. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2014.
• Özdemir, Metin. “Mâtürîdî’nin Kötülük Problemine Yaklaşımı”. Mâtürîdî’nin Düşünce Dünyası. 380-424. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2011.
• Perrine, Timothy – Wykstra, J. Stephen. “Skeptical Theism”. The Cambridge Companion to the Problem of Evil. ed. Chad Meister – Paul K. Moser. 85-107. Cambridge: Cambridge University Press, 2017.
• Pessagno, J. Meric. “The Uses of Evil in Matüridian Thought”. Studia Islamica 60 (1984), 59-82.
• Peterson, Michael L. God and Evil: An Introduction to the Issues. Colorado: Westview Press, 1998.
• Peterson, Michael vd. (ed.). Din Felsefesi: Seçme Metinler. çev. Rahim Acar vd. İstanbul: Küre Yayınları, 2013.
• Plantinga, Alvin. God, Freedom and Evil. London: George Allen – Unwin, 1974.
• Rowe, William L. “Evil and the Theistic Hypothesis: A Response to Wykstra”. International Journal of Philosophy of Religion 16/2 (1984), 95-100.
• Rowe, William L. “Evil and Theodicy”. Philosophical Topics 16/2 (1988), 119-132.
• Rowe, William L. “Friendly Atheism, Skeptical Theism and the Problem of Evil”. International Journal of Philosophy of Religion 59 (2006), 79-92.
• Rowe, William L. “God and Evil”. Philosophic Exchange 28/1 (1997), 4-15.
• Rowe, William L. Philosophy of Religion: An Introduction. Canada: Wadsworth, 4. Basım, 2007.
• Rowe, William L. “Reply to Plantinga”, Noûs 32/4 (1998), 545-552.
• Rowe, William L. “Ruminations About Evil”. Philosophical Perspectives 5 (1991), 69-88.
• Rowe, William L. “The Problem of Evil and Some Varieties of Atheism”. American Philosophical Quarterly 16/4 (1979), 335-341.
• Şekeroğlu, Sami. “Mâtürîdî’de Kötülük Problemi”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/21 (2009), 135-150.
• Şimşek, İsmail. “William L. Rowe ve ‘Kötülüğün Anlamsızlığı’”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 11/55 (2018), 1023-1040.
• Sterba, James P. “Sixteen Contributors: A Response”. Religions 12 (2021), 1-21.
• Stone, Jim. “Evidential Atheism”. Philosophical Studies: An International Journal for Philosophy in the Analytic Tradition 114/3 (2003), 253-277.
• Swinburne, Richard. Tanrı Var Mı?. çev. Muhsin Akbaş. Bursa: Arasta Yayınları, 2001.
• Taylan, Necip. Düşünce Tarihinde Tanrı Sorunu. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 1998.
• Van Inwagen, Peter. “The Problem of Evil”. The Oxford Handbook of Philosophy of Religion. ed. William J. Wainwright. 188-219. New York: Oxford University Press, 2005.
• Wykstra, Stephen. “A Skeptical Theist View”. God and the Problem of Evil. ed. William L. Rowe. 99-127. Malden, Massachusetts: Wiley-Blackwell, 2001.
• Wykstra, Stephen J. “The Human Obstacle to Evidential Arguments from Suffering: on Avoiding the Evils of ‘Appearance’”. Problem of Evil. ed. Marilyn McCord Adams – Robert Merrihew Adams. 138-160. Oxford: Oxford University Press, 1990.
• Yaran, Cafer Sadık. Din Felsefesine Giriş. İstanbul: Dem Yayınları, 2012.
• Yaran, Cafer Sadık. Kötülük ve Teodise: Batı ve İslam Din Felsefesinde Kötülük Problemi ve Teistik Çözümler. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2023.
• Yıldız, İbrahim. Delilci Kötülük Problemi. Ankara: Elis Yayınları, 2023.