The Form, Semantic and Conceptual Field of the Word Al “Deceit, Trick” in Dîvânu Lugâti’t-Türk

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: Divanu Lügati't Türk'ün 950. Yıl Dönümü, 105 - 114, 22.12.2024

Yeşim Çağlar

Öz

The first dictionary of Turkish dialects is Dîvânu Lugâti’t-Türk, written by Kâşgarlı Mahmud. Completed in 1074, Dîvânu Lugâti’t-Türk examines the phonetic, morphological and semantic features of Turkish at that time, and includes the grammar rules of the 11th century. In addition to the standard language, the work also includes the dialect features of Turkish tribes. Morover, in Dîvânu Lugâti’t-Türk, Kâşgarlı Mahmud reveals the power of Turkish vocabulary and sheds light on the richness of Turkish culture. In this study, the vocabulary of Dîvânu Lugâti’t-Türk is examined. The word āl ~ al, which means “deceit, trick”, is taken as the center, and the words used for the concept of “deceit, trick” in the text are examined. The words āl ~ al, alda-, aŋdı-, ār- ~ ar-, arguç, arış-, arsık-, ötrük, tef/tew, tewlüg, tewlüglen-, ügri-, ülker çerig, yow-, yup (yap yup), yap yup kıl-, yubıla-, yubat- and yupla- related to the concept field of “deceit, trick” in Dîvânu Lugâti’t-Türk are identified. The form, meaning and conceptual fields of the relevant words are examined in detail, and their usage in Türkiye Turkish is emphasized.

Anahtar Kelimeler

Dîvânu Lugâti’t-Türk, Vocabulary, Semantic Field, Deceit, Trick

Al “Aldatma, Hile” Sözcüğünün Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Biçim, Anlam ve Kavram Alanı

Öz

Türk lehçelerinin ilk sözlüğü, Kâşgarlı Mahmud tarafından kaleme alınan Dîvânu Lugâti’t-Türk’tür. 1074 yılında tamamlanan Dîvânu Lugâti’t-Türk, Türkçenin ses, şekil ve anlam bilgisi özelliklerini incelemekte, 11. yüzyılın dil bilgisi kurallarını içermektedir. Eserde ölçünlü dilin yanı sıra Türk boylarının ağız özelliklerine de yer verilmektedir. Ayrıca Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Kâşgarlı Mahmud tarafından Türkçenin söz varlığı gücü ortaya koyulmakta, Türk kültürünün zenginliğine ışık tutulmaktadır. Çalışmada, Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün söz varlığı incelenmektedir. Eserde “aldatma, hile” anlamlarına gelen āl ~ al sözcüğü merkeze alınarak metinde yer alan “aldatma, hile” kavramı için kullanılan sözcükler irdelenmektedir. Dîvânu Lugâti’t-Türk’te “aldatma, hile” kavram alanı ile ilgili āl ~ al, alda-, aŋdı-, ār- ~ ar-, arguç, arış-, arsık-, ötrük, tef/tew, tewlüg, tewlüglen-, ügri-, ülker çerig, yow-, yup (yap yup), yap yup kıl-, yubıla-, yubat-, yupla- sözcükleri tespit edilmiştir. İlgili sözcüklerin biçim, anlam ve kavram alanları ayrıntılı olarak incelenmiş, Türkiye Türkçesindeki kullanımları üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Dîvânu Lugâti’t-Türk, Söz Varlığı, Anlam Alanı, Aldatma, Hile

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. (2008). Binyıl önce binyıl sonra Kâşgarlı Mahmud ve Divanü Lugati’t-Türk. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akalın, Ş. H. vd. (Haz.) (2011). Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, D. (1971). Kelimebilimi ve anlambilimi ölçülerinden yararlanarak bir yazı dilinin eksikliğini saptama yolları II: Kavram alanı-kelime ailesi ilişkileri ve Türk yazı dilinin eskiliği üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 19, 253-262.
• Aksan, D. (2018). Türkçenin sözvarlığı. Bilgi Yayınevi.
• Atalay, B. (1985a). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi I. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Atalay, B. (1985b). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi II. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Atalay, B. (1986a). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi III. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Atalay, B. (1986b). Divanü Lûgat-it-Türk dizini “endeks”. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Clarendon Press.
• Dankoff, R. & Kelly, J. (1982-1985). Maḥmūd al-Kāšгarī: Compendium of the Turkic dialects (Dīwan Luγāt at-Turk) Part I-III. Harvard University Printing Office.
• Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud: Dîvânu Lugâti’t-Türk giriş - metin - çeviri - notlar - dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2020). Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki şiirler ve atasözleri. Bilge Kültür Sanat.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation, a functional approach to the lexicon, Vol. II. Otto Harrassowitz.
• Ergene, O. (2018). Kavram alanı bağlamında Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki ses yansımalı ikilemelerin Türkiye Türkçesindeki biçimleri. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (63), 135-160. https://doi.org/10.14222/Turkiyat3833
• Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü I-II. Türk Dil Kurumu Yayınları. Hengirmen, M. (1999). Dilbilgisi ve dilbilim terimleri sözlüğü. Engin Yayınevi.
• Kaçalin, M. S. & Ölmez, M. (Haz.). (2023). Kaşgarlı Mahmud: Dîvânu Lugâti’t-Türk - Türk dilinin ilk sözlüğü. Vakıfbank Kültür Yayınları.
• Karaman, S. S. (2020). Eski Türkçede aldatma kavramı -Yeni Uygur Türkçesi ile karşılaştırmalı- [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Pamukkale Üniversitesi.
• Korkmaz, Z. (2023). Dil bilgisi terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nadalyaev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R. & Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy slovar. Akademiya Nauk SSSR.
• Ölmez, M. (2019). Köktürkçe ve eski Uygurca dersleri. Kesit Yayınları.
• Özbek, Ö. (2022). Derleme Sözlüğü’nde “kandırma” kavram alanına ait anlambirimcikleri içeren sözcükler. Dil Araştırmaları, 16(31), 129-154. https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1158658
• Tekin, T. (2008). Orhon yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2017). XI. yüzyıl Türk şiiri: Divānu Lüġāti’t-Turk’teki manzum parçalar. Türk Dil Kurumu Yayınları. Vardar, B. (2007). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. Multilingual Yabancı Dil Yayınları.