DAHÛRÎNEKE TESEWIFÎ LI SER QESÎDEYA “ÇELEBΔ YA ŞÊX ŞEMSEDÎNÊ QUTBÊ EXLATÎ

Year 2022, Issue: 7, 74 - 103, 30.11.2022

Veysel Başçı Yakup Aykaç

https://doi.org/10.55106/kurdiname.1203719

Abstract

XIV. yüzyılın önemli Halveti şeyhlerinden olan Şeyh Şemseddin Kutb-i Ahlatî, Kürt tasavvufunun önemli sûfilerindendir. Bitlis Kürt Mirliğinin mühim tasavvufi merkezlerinden olan Ahlat şehrindeki tekke ve hangahlarında önemli irşad faaliyetlerinde bulunmuştur. Tarih boyunca bir çok sufî ve mutasavvıfın doğup büyüdüğü Cibal/Kuhistan bölgesinin Hamedan şehrinden olan ve uzun bir süre Suhreverdiyye Tarikatında hizmetleri olmuş ailesi, Halveti tarikatına intisab ettikten sonra Ahlat ve çevresinde ve daha sonra da İmadiyye ve Hakkari bölgelerinde bu tarikatın mümesilleri olmuş ve bu tarikatın bölgede yayılmasını sağlamışlardır. Halveti silsilesi içerisinde önemli bir yeri olan Şeyh Şemseddin Kutb-i Ahlatî’nin tasavvuf alanında çeşitli telif eserlerinin olduğu bilinse de bunlardan günümüze sadece on altı şiirini içeren küçük bir divançesi ulaşmıştır. Tasavvufî şiirlerinin muhtevası vahdet-i vücud, seyr û sülûk, ilahi aşk, zühd ve nefis tezkiyesi gibi esas ve usulleri havidir. Bu şiirleri arasında on yedi beyitlik Çelebi redifli kasidesi sahip olduğu kafiye-i derûni ve musiki özellikleriyle dikkat çekmektedir. Şair bu şiirinde bedi’ ilmine giren luzumi mala yelzum yahut iltizam denilen bir sanatla onomatopoeia ve aliterasyon tekniklerini ustaca kullanmıştır. Ahlati bu şiriinde takva, ilahi aşk, gece ibadeti, teheccüd namazı, inziva ve halvet gibi tasavvuf esaslarını işlemiştir. Bu çalışmada söz konusu kasidenin tarihi, dinî, musikî ve edebi yönleri izah edilmiş olup modern şerh usulünce tasavvufi şerhi yapılmıştır. Bu çalışmayla amacımız klasik Kürt edebiyatının önemli bir şairi olan Şeyh Şemseddin Kutb-i Ahlatî üzerinden klasik Kürt şiirinin derinliklerinde yatan tasavvufî, edebî ve tarihî dokuyu gün yüzüne çıkararak şerh litaratürüne katkıda bulunmaktır.

Keywords

Tasavvuf, Kaside şerhi, Halvetî, Ahlatî, Şeyh Şemseddin, Çelebi, Sufism, Qasida commentary, Halvetî, Ahlatî, Sheikh Shamseddin, Çelebi

DAHÛRÎNEKE TESEWIFÎ LI SER QESÎDEYA “ÇELEBΔ YA ŞÊX ŞEMSEDÎNÊ QUTBÊ EXLATÎ

Abstract

Şêx Şemsedînê Qutbê Exlatî yek ji şêxên Xelwetî ên sedsala XIV-an e ku di dîroka kurdan a tesewifî de jî mutesewifekî giring e. Wî li bajarê Xelatê di tekya û hengahên vî bajarî de xizmetên îrşadê bi rê ve biriye ku ev bajar di wê serdemê de yek ji navendên giring ên tesewifî yên Mîrektiya Bedlîsê bû. Malbata Şêx Şemsedîn, bi eslê xwe ji Hemedanê ye ku ew der dikeve herêma berfireh a Cîbal/Kohistanê. Wê malbatê di dîrokê de maweyeke dirêj ji bo terîqeta Suhrewerdiyeyê xizmet kiriye û piştre derbasî hêla Xelatê bûye. Li Xelatê piştî ku întisabê terîqeta Xelwetiyeyê kirine vê carê jî li vê deverê bûne nûnerê vê terîqetê û ji bo belavbûna wê gelek hewl dane. Îcar ji vê malbatê Şêx Şemsedînê Qutbê Exlatî herçiqas di silsileya Xelwetî de xwedî cihekî giring bigire û di warê tesewufê de hin berhem nivîsîbin jî îroroj tenê dîwançeyeke wî ya biçûk maye. Naveroka helbestên wî yên tesewifî bêtir esas û usûlên wehdetê wucûd, seyrê sulûk, işqa îlahî, zuhd, tezkiyeya nefsê û mijarên bi vî rengî dihewîne. Di nav wan helbestên wî de qesîdeya wî ya bi paşserwaya “Çelebî” ji hevdeh beytan pêk hatiye ku ji aliyê ahenga mûzîkê û serwaya hundirî ve dewlemend e. Şair di vê qesîdeya xwe de ji ilmê belaxetê sûd wergirtiye û serî li hunerên wek luzumî mala yelzûm yan jî îltizamê daye û bi awayekî hostayane teknîkên onomatopoeia û alîterasyonê bi kar anîne. Wî esasên bingehîn ên tesewifî yên wekî teqwa, zikrên şevê, nimêja teheccudê, înziwa û xelwetê di vê helbesta xwe de xebitandine. Me di vê xebatê de ev qesîde ji aliyê dîrokî, dînî, mûsîqî û edebî ve rave kir û li gor rêbaza şiroveya modern şerha wê ya tesewifî kir. Armanca me bi vê nivîsarê ew e ku bi rêya şerha qesîdeya şairê girîng Şêx Şemsedînê Qutbê Exlatî tevkariyê li lîteratura şerhê bikin û herweha tevna tesewifî, edebî û dîrokî yên ku di kûrahiya helbesta kurdî ya klasîk de heyî derxin holê.

Keywords

Sufism, Qasida commentary, Sheikh Shamseddin, Akhlati, Khalwati, Çelebi

References

• Adar, Çağhan (2012), Halvetilikte Müziğe Karşı İnanç Ve Tutumların İncelenmesi, Sanatta Yeterlilik Tezi, Afyon
• Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müzik Anasanat Dalı, Afyonkarahisar.
• Axtepî, Şêx Evdirehman (2002), Dîwana Rûhî, Stenbol: Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Aykaç, Yakup (2017), “Şêx Şemsedînê Exlatî û Helbestvanên Malbata Wî”, Süryani Arap ve Kürt Klasikleri Çalıştayı, Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi.
• Aynî, Mehmet Ali (1992), Tasavvuf Tarihi, (Amd. Hüseyin Rahmi Yanalı), (Çap 1.) İstanbul: Kitabevi.
• Azamat, Nihat (2000), “İbrâhim Gülşenî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c. XXI, r. 301-304.
• Barthold, W (1987), “Çelebî”, MEB İslam Ansiklopedisi, c. III, r. 369-370.
• Birîfkanî, Seyid Mahmut (2011), Bırifkan Seyitleri, Ankara: Poyraz.
• Birîfkanî, Zahid (2001), Dîdarê Yar Dîwana Şêx Şemseddînê Qutbê Exlâtî yê Birîfkanî, Stockholm: Roja Nû.
• Birîfkanî, Zahid (2004), Zibanê Kurdî Dîwana Şêx Nûreddînê Birîfkanî, Stockholm: Roja Nû.
• Bitlisi, Şerefhan (2013), Şerefname Kürt Tarihi, (Wer. Abdullah Yeğin), İstanbul: Nûbihar.
• Cebecioğlu, Ethem (2014), Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara: Otto.
• Cizîrî, Mela (2004), Dîwan, (Trans. Arif Zêrevan), Stockholm: Nefel. Çetin, Nuran (2017), “Halvetîk’te Cehrî Zikir Usûlü ve Mûsikî”, Geçmişten Günümüze Uluslararası Dinî Mûsikî Sempozyumu, Amasya: Amasya Üniversitesi. Dêhxuda, ‘Elî Ekber (1372). Luxetnameyê Dêhxuda, Lovhê Fişordeh, Tehran: Întişaratê Danişgahê Tehran.
• Doskî, Mihemed Emîn (2007), Lewami‘î`ş-Şehb fî Şerhî Dîwanî Şemseddînî`l-Exlatî el-Qutub, Duhok: Sipîrêz.
• Ehmedî-Muderrîs, Ebdulkerîm Mahmud (1389), Binemâleyê Zanyârân, (Çap 1.), Tehran: Întişaratê Enna.
• Ettar, Ferîduddîn (1387), Dîwanê Qesaîd we Xezeliyat, Turbetê Cam: Saytê Ferhengê Îctimaî.
• Gökbel, Ahmet (2019), Ansiklopedik Alevi Bektaşi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Hazret-i Ali (2012), Nehc’ül-Belâga, (Amd. Abdülbâki Gölpınarlı), İstanbul: Derin.
• Îsfehanî, Nûr ‘Elîşah (1374), Dîwanê Qutbu’l-‘Arifîn we Qudwetu’l-Murşidîn el-‘Arifê Billah Hezretî Nûr ‘Elîşah, Tehran: Kitabfirûşiyê Mîr Kemalî.
• Karakaya-Stump, Ayfer (2016), Vefailik, Bektaşilik, Kızılbaşlık (Çap 2.) İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Kedkenî, Muhammed Rıza Şefi‘î (1386), Musiqê Şi’r, (Çap 10.) Tehran: Agah.
• Kedkenî, Muhemmed Riza Şefi‘î (1383), Mantiqu‘t-Teyrê ‘Ettar, (Çap 1.), Tehran: Suxen.
• Mizûrî, ‘Ebdurrehman (2022), “Nehêlana Mijê li ser Hozanvaniya Şêx Şemsedînê Exlatî”, Kovara Rûgeh, jimare 15, Tebax, r. 44-49.
• Muwahhîd, M. ‘Elî (1396), Mesnewiyê Me’newî, cîld I, (Çap. 1.), Tehran: Întişaratê Hermes.
• Nikitine, Basil (2008), Kürtler Sosyolojik-Tarihi İnceleme (Wer. E. Karahan û yd.) (Çap 1.), İstanbul: Örgün Yayınevi.
• Omarkhali, Khanna (2014), Kürdistan’da Dini Azınlıklar Ana Akım Dışında Kalanlar, (Wer. İbrahim Bingöl), (Çap 1.), İstanbul: Avesta.
• Oncu, Mehmet (2020), Gotinên Pêşiyan, Berg 4, (Çapa 1.), Wan: Sîtav.
• Rumî, Mewlana Celaleddin (1338), Xezeliyatê Şemsê Tebrizî, (Amd. Celaleddînê Humayî- ‘Elî Deştî, Mensûr Muşeffeq), (Çap 3.), Tehran: Sefîalîşah.
• Samî, Şemseddin (1317), Kamus-i Turkî, Der Saadet: İkdâm.
• Suphanî, Tewfîq (1388), “Husameddîn Çelebî ve Çayigahê Û”, Peşûgişnameyê Ferheng û Edeb, 5/9, 80-92. Şemîsa, Sîrûs (1375), Seyrê Xezel der Şi‘rê Farisî, (Çap 3.), Tehran: Fîrdews.
• Şems, Muhemmed Cewad (1381), Daîretu‘l-Mearifê Bozorg Îslamî, c. 11, (ed. M. Kazim Mûsewiyê Bocnûrdî, (Çap 1.), Tehran: Daîretu‘l-Mearifê Bozorg Îslamî.
• Şirazî, Sa’di (1386), Kulliyatê Se‘dî, (Amd. Muhemed Elî Furûxî), (Çap 2.) Tehran: Beyhek.
• Şirvanî, Seyyîd Yehya (2014), Risaleler I-II (Amd. Mehmet Rıhtım-Feride Aliyeva), Bakü: Qafkaz Üniversitesi Qafkaz Araştırmaları Enstitüsü.
• Tanrıkorur, Ş. Barihüda (2004), “Mevleviyye”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c. XXIX, r. 468-475.
• Tatcı, Mustafa (2013), Yunus Emre Divanı, Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Tebrizî, Muhammed Xelefê (1342), Burhanê Qati‘, (Amd. Muhammed Mu’in), (Çap 2.), Tehran: Îbnî Sîna.
• Uludağ, Süleyman (1997), “Halvetiyye”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c. XV, r. 393-395.
• Uludağ, Süleyman (2016), Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, (Çap 2.), İstanbul: Kabalcı.
• Wergera Qur‘ana Pîroz bi Zimanê Kurdî, (Wergêr: M. Huseyn Êsî, M. Se‘îd Girdarî, M. Muhemmed Bêrkanî), (Çap 2.), Stenbol: Nûbihar. Xaliqî, Muhammed Rıza Berziger (1400), Şaxnebatê Hafız, (Çap 11.) Tehran: Întişaratê Zevvar. Yılmaz, Bamed Serdar (2015), Dîwana Şêx Şemsedînê Exlatî, (Çap 1.), İstanbul: Nûbihar. Yılmaz, Hacı (2019), Dîwana Laxer/Mela Umerê Aşiq (Metn û Lêkolîn), Teza Masterê, Enstîtuya Zimanên Zindî, Mardin: Zanîngeha Mardin Artuklu. Zumrudî, Humeyra (1385), Neqdê tetbiqiyê edyan û esatîr, (Çap 2.), Tehran: Întişaratê Zevvar.