Li Herêma Culemêrgê Hesaba Hesabdaran û Miştê

Year 2022, Issue: 6, 49 - 71, 20.12.2022

Kerem Engin

https://doi.org/10.55118/kurdiyat.1203607

Abstract

Teqwîm di jiyana civakan da cihekî girîng digire. Civakan çalakiyên xwe yên jiyanê li gor guhertina dem û wextan bi kar înane. Guherîna wextên salê li ser xebat û kedkarîya civakan yên debarî bandorek zêde çêkiriye. Her herêmekê li gor teqwîmekê hesaba xwe ya sal û wextan pêk înaye. Herêma Culemêrgê jî li gor teqwîma Rûmî hesaba xwe bi kar înaye. Hesapadarên Herêma Culemêrgê çalakiyên aborî, rênçberî û kedkariyê li dûv rewşa demsalan bi cih înaye. Serê salê û heta dawiya salê li gundan û heta bajaran civaka Kurdan jî li gor hesaba hesabadarên xwe ji bo jiyanê xwe amade kirîne. Koçeran, gundîyan û kesên li nav çiyayên asê jiyana xwe domandî, roj û heyv û stêrk ji bo xwe kirîne nîşane. Wextên salê bi hişyarî û dîqet hesab kirîne. Pêwîst bû berbihar, cotyarî, gîyadûrîn, malbarkirin, berxbir, giyakêşan, dexildûrîn, bêder û heta dawet û şahîyan jî di wextê xwe da hatibane kirin. Heke ev xebatê di wextê xwe de nehatibane kirin, wê salê ew dê bikevine di nav alozîyê de û ji ber sermahîyê û birsîtiyê jiyana xwe ji dest bidin. Mal û heywanên wan ne bêne telîftin. Derheqê barîna befir û baranê, firtone û barovê de hesabdaran texmînên xwe kirîne. Ji bo hesabkirina dem û wextan û debarê mezinan gelek gotin û serpêhatî veguhastîne. Hesabadarên xwecihiyên Culemêrgê jî li gor erdnigarî û rewşa hewayê herêma xwe hesab û texmînên xwe kirine. Li ser vê hesabdariyê di lîteratûra Herêma Culemêrgê da çandeke qedîm hatîye avakirin. Em dê di vê xebata xwe da behsa hesaba hesabdarên Herêma Culemêrgê û ew gotinên mezinan yên derheqê vê mijarê de gotin bikin.

Keywords

Hesaba hesabdaran,, Rewşa hewa, Teqwîm, Miştê, Zimhêr, Debare

Hakkâri Yöresinde Hesabdarların Hesabı ve Miştê/Doluluk

Abstract

Takvimin toplum hayatında önemli bir yer vardır. Toplumlar yaşam mücadelesini ve ekonomik faaliyetlerini vakitlerin değişmesine göre icra etmişlerdir. Vakitlerin değişmesi toplumların ekonomik faaliyetlerine fazlasıyla etki etmiştir. Her bölge yıllık faaliyetlerini bir takvime göre yapmıştır. Hakkâri bölgesi de yıllık hesabını Rumi takvime göre hesaplamıştır. Hakkâri bölgesinin hesabdarları ekonomik, rençberlik ve çalışma takvimlerini yıllık hava durumuna göre planlamışlardır. Kürtler gerek köylerde yaşamış olsun, gerekse şehirlerde yaşamış olsun, yılbaşından yılsonuna kadar, kendi hasapdarlarının tahmin etmiş oldukları hesaba göre hayata dair hazırlıklarını yapmışlardır. Göçebeler, köylüler ve muhkem dağların arasında hayatını geçirenler güneş, ay ve yıldızları kendilerine işaret olarak görmüşlerdir. Vakitleri bilinçli bir şekilde ve büyük bir dikkat ile hesaplamışlardır. Bahara çıkma, ot biçme, evleri yaylaya taşıma, kuzu kırpma, ot biçme, ot taşıma, tahıl biçme ve harman yapma işleri ve hatta düğün ve eğlenceler dahi bir takvime göre yapmışlardır. Eğer bu faaliyetler zamanında yapılmasaydı, onlar büyük bir badirenin içine düşmüş olacak, hayatlarında ciddi problemler ile karşı karşıya kalacak, açlıktan ve soğuktan hayatlarını kaybedecek, malları ve hayvanları telef olacaklardı. Hesabdarlar kar ve yağmurun yağışı, olası fırtınalar ve zemheriler hakkında tahminlerini yapmışlardır. Vakitlerin hesabı ve hava durumu ile ilgili olarak birçok söz ve hikâye söylenmiştir. Hakkâri bölgesinin hesapdarları da kendi bölgesinin hava durumuna göre tahminlerde bulunmuşlardır. Hesabdarların yapmış olduğu hesaba göre bir literatör oluşmuş ve Hakkâri’de kadim bir kültür meydana gelmiştir. Biz bu çalışmamızda Hakkâri bölgesindeki hesapdarların hesabı ve konu ile ilgili büyüklerin sözlerinden bahsedeceğiz.

Keywords

Hesapdarların Hesabı,, Hava durumu,, Takvim,

References

• Kaplan, Y. (2015). Kanîya Stranan. İstanbul: Nûbîhar Yayınları.
• Korkmaz, E. (2018). Hakkâri İlinde Halk Takvimi ve Sosyo-Ekonomik Etkileri. Van: Uluslararası Ahtamara Sosyal Bilimler Kongresi.
• ÇD-1: Hüseyin Ölmez (90 salî/mêr), Dema Hevdîtinê: 21.01.2020, Çel/Culemêrg.
• ÇD-2: Abdülkadir Kızılkaya (75 salî/mêr), Dema Hevdîtinê: 07.04.2022, Culemêrg.
• ÇD-3: İzettin Seven (55 salî/mêr), Dema Hevdîtinê: 17.09.2022, Van.
• ÇD-4: Ramazan Engin (55 salî/mêr), Dema Hevdîtinê: 20.02.2020, Culemêrg.
• ÇD-5: Elif Engin (50 salî/jin), Deman Hevdîtinê: 11.07.2022, Culemêrg.
• ÇD-6: Fekî Mengeş (60 salî/mêr), Deman Hevdîtinê: 08.08.2022, Gever/Culemêrg.
• ÇD-7: Mühacir Şen (58 salî/mêr), Dema Hevdîtinê: 23.07.2022, Gever/Culemêrg.
• ÇD-8: Salahattin Geverî (65 salî/mêr), Dema Hevdîtinê: 03.10.2022, Gever/Culemêrg.
• ÇD-9: Tahir Demir (61 sali/mêr), Dema Hevdîtinê: 24.06.2022, Culemêrg.
• ÇD-10: Turan Şimşek (48 salî/mêr), Dema Hevdîtinê: 27.09.2022, Culemêrg.
• ÇD-11: Ömer Er (63 salî/mêr), Dema Hevdîtinê: 03.06.2021, Culemêrg.