Tarihi Vesika ve Dengbêj Kılamlarında Gameşvan Çatışması

Year 2024, Issue: 10, 67 - 87, 30.12.2024

Önder Beyter

https://doi.org/10.55118/kurdiyat.1555616

Abstract

Gameşvan Çatışması, 20. yüzyılın başlarında meydana gelen ve çok sayıda insanın ölümüne yol açan Kürt tarihinin olaylarından birisidir. Bu çatışmada çok sayıda insan hayatını kaybettiğinden, dönemin devlet yetkilileri meseleyi ciddiye almış ve çatışmayı önlemek için daha fazla önlem alınmasını talep etmişlerdir. Ayrıca bu olay, dengbejlerin şarkılarına da yansımıştır. Bu makalede, tasviri ve karşılaştırmalı yöntemle, 1907 yılında Gameşvan köyünde yaşanan çatışmanın nedenleri Osmanlı arşiv belgeleri ve dengbêjlerin şarkıları ışığında anlaşılmaya çalışılmış ve tarihi belgelerle dengbêjlerin sözlerinin birbirinden farklı olup olmadığı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda bu belgeler ve şarkılar karşılaştırılıp analiz edilmiştir. Yapılan araştırma sonucunda, belgelerde konuşan hükümet yetkililerinin tek kaygısının güvenlik sistemi ve istikrar olduğu, çatışmanın nedeni ve çatışma sonucunda kaç kişinin öldüğü gibi soruların onlar için önemli olmadığı ortaya çıkmıştır. Ancak dengbej şarkılarında çatışma alanı tasvir edilmiş ve kahramanlar özellikleriyle tanıtılmıştır.

Keywords

Dengbej, Kilam, Osmanlı arşivi, Gameşvan çatışması, Haydaran aşireti

The Battle of Gameshvan in the Historical Documents and the Songs of the Dengbêjs

Abstract

The Battle of Gameshvan is one of the events in Kurdish history that occurred at the beginning of the 20th century and caused the death of many people. Since many people lost their lives in this conflict, the state authorities of the time looked into the issue seriously and demanded that more precautions be taken to prevent further bloodshed. Also, this event has given its color to the songs of the dengbêjs. In this article, with the descriptive and comparative method, an attempt has been made to understand the reasons for the conflict that took place in the village of Gameshvan in 1907 in the light of the documents of the Ottoman archives and the songs of the dengbêjs and whether the historical documents and the words of the dengbêjs are different from each other or not. In this context, these documents and songs have been compared and analyzed. The research has shown that the only concern of the government officials speaking in the documents is the security system and stability, and questions such as the cause of the conflict and how many people were killed as a result of the conflict are not important to them. But in the songs, the battlefield is described and the heroes are introduced with their characteristics.

Keywords

Dengbêj, Kilam, Ottoman archives, The Battle of Gameshvan, Haydaran tribe

Şerê Gamêşvanê di Wesîqeyên Dîrokî û Kilamên Dengbêjan da

Abstract

Şerê Gamêşvanê yek ji wan bûyerên dîroka Kurdî ye ku di destpêka sedsala 20em da qewimiye û bûye sedema kuştina gelek însanan. Ji ber ku di encama vî şerî da gelek însan hatine kuştin, karbidestên dewletê yên wê hingê bi awayekî cidî li ser meseleyê rawestiyane û xwestine bêtir tedbîr bên wergirtin da ku rêtina xwînê dewam neke. Herweha vê bûyerê rengê xwe daye kilamên dengbêjan jî. Îja di vê gotarê da bi metoda wesfî û berawirdî hewl hatiye dayîn ku li ber roniya wesîqeyên arşîva Osmanî û herweha kilamên dengbêjan ew yek were fêmkirin ka ev şerê ku di sala 1907an da li gundê Gamêşvanê qewimiye, ji ber çi sedemê derketiye û di vê babetê da wesîqeyên dîrokî û kilamên dengbêjan ji hevdu digirin yan na. Di vê çarçoveyê da ev wesîqe û kilam hatine berawirdkirin û analîzkirin. Di encama vê lêkolînê da hatiye tesbîtkirin ku yekane fikar û tatêla peywirdarên dewletê yên di belgeyan da diaxivin, bi tenê pergala qamûyê û îstiqrar e, qet serê xwe pê neêşandine yan jî ji bo wan giring nebûye ka çend kes û ji bo çi hatine kuştin. Lê di kilaman da salixê meydana şerî hatiye dayîn û leheng tevî wesfên xwe hatine nasandin.

Keywords

Dengbêj, Kilam, Arşîva Osmanî, Şerê Gamêşvanê, Eşîra Heyderan

References

• BOA, DH.MKT, 1543/90 H-11-01-1306
• BOA, DH.MKT, 1546/58 H-18-01-1306
• BOA, BEO, 768/57565 H 08-11-1313
• BOA, DH.ŞFR. 190/80 R 07-12-1312
• BOA, MKT.MHM, 666/24 H-15-01-1313
• BOA, BEO, 1033 77406 H-06-06-1315
• BOA, BEO, 1034 77502 H-08-06-1315
• BOA, DH.TMIK.M, 43/6 H-15-06-1315
• BOA, DH.MKT, 2202/45 H-02-01-1317
• BOA, BEO, 1312 98340 H-11-01-1317
• BOA, DH.ŞFR, 372/9 R-07-08-1322
• BOA, Y.MTV, 299/125 H-16-05-1325
• BOA, BEO, 3091/231789 H-21-05-1325
• BOA, DH.MKT, 1153/47 H-03-02-1325
• BOA, DH.TMIK.M, 249/31 H-02-06-1325
• Alakom, R. (2009). Torin Arîstokratên Serhedê (Çapa 2yem). Stenbol: Avesta.
• Avyarov (1995). Osmanlı-Rus ve İran Savaşlarında Kürtler 1801-1900. Çev: Muhammed Varlı (Hoko Xanî), Ankara: Sîpan.
• Aydın, S. û Çiftçi, E. (2021). İmparatorluğun Son Aşiret Sayımı Fihristü’l Aşâir Yorumlar ve Çeviriyazım. İstanbul: İletişim.
• Bruinessen, M. V. (2010). Ağa, Şeyh, Devlet. İstanbul: İletişim.
• Çakır, İ. (2023). Mehmed Hurşîd Paşa’nın Seyâhatnâme-i Hudûd Adlı Eserine Göre Osmanlı-İran Sınır Aşiretleri: Celali, Zilanlı, Haydaranlı Ve Sıbki Aşiretleri. İran Çalışmaları Dergisi, 7(1), 127-150. https://doi.org/10.33201/iranian.1230814
• Çelebi, E. (1898). Evliya Çelebi Seyahatnamesi. 4. Cilt. Derseadet: Iqdam Matbaası.
• Çelebi, E. (2010). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi. 4. Cilt, 1. Kitap. İstanbul: Yapı Kredi.
• Çiftçi E. (2018). Fragile Alliances in the Ottoman East: The Heyderan Tribe and the Emipre, 1820-1929, P.hd. Dissertation, Bilkent University.
• Delikaya, Ö. (2024). Navê Cihan, Mekanên Bîrê û Geliyê Zîlan di Çanda Dengbêjiyê de. Mukaddime, 15(1), 15-40. https://doi.org/10.19059/mukaddime.1453602
• Demirci, S. û Çabuk, F. (2014). Celâli Kürt Eşkıyası: Bayezid Sancağı ve Osmanlı-Rus-İran Sınır Boylarında Celâli Kürt Aşireti’nin Eşkıyalık Faaliyetleri (1857-1909). International Journal of History, 6(6), 71-97.
• Ekinci, M. R. (2017). 1897 Tarihli Hamidiye Hafif Süvari Alayları Taksimatı”. Şarkiyat 9/2, 703-724. https://doi.org/10.26791/sarkiat.339530
• Elend, K. (2021). Kimliği Terennüm Etmek Erivan Radyosu Kürtçe Yayını. İstanbul: İletişim. Eraslan, C. (1997). Hamidiye Alayları, İslam Ansiklopedisi, C. 15. İstanbul: DİB Yayınları.
• Kaplan, Y. (2023). Ji Edebîyata Devkî ya Kurdî Serhatîyek Evînî: Salih û Kejê û Deqeke Çapkirî. Mukaddime, 14(1), 120-146. https://doi.org/10.19059/mukaddime.1265178
• Kaya, H. (2021). “18. Yüzyılda Erzurum Eyaleti’nde Yerel Siyaset Ve Yezidi Aşiretlerin Rolleri”. Şarkiyat 13/3, 971-987. https://doi.org/10.26791/sarkiat.1000137
• Kaya, H. (2022). Diyarbekir’den Serhad’a Kadim Bir Aşiret: Zilan, Aktör, Müttefik, Şaki Kürt Aşiretleri, Der. Tuncay Şur-Yalçın Çakmak (s. 489-504). İstanbul: İletişim.
• Mehmed Hurşid Paşa (1997). Seyahatname-i Hudud. Çev. Alaatin Eser. İstanbul: Simurg.
• Subaşı, K. (2023). Fesad û Bêbext di Trajedîya Evînê da: Weku Nimûne Destanên Evîna Mêjûyî. Mukaddime, 14(1), 148-176. https://doi.org/10.19059/mukaddime.1243035
• Süphandağ, K. (2006). Büyük Osmanlı Entrikası Hamidiye Alayları. Stenbol: Weşanên Komal.
• Süphandağ, K. (2021). Osmanlı Arşiv Belgelerinde Heyderan Aşireti ve Ağrı Direnişi. İstanbul: Pel Yayınları.
• Sykes, M. (1908). The Kurdish Tribes of The Ottoman Empire. The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, 38, 451-486.
• Teyran, F. (2022). Dîwan. (Werger û Şîkar: Kadri Yıldırım, Çapa 2yem). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Ulugana, S. (2022). Kürt-Ermeni Coğrafyasının Sosyopolitik Dönüşümü (1908-1914) Halidîler, Hamidiyeliler, Bedirhaniler ve Taşnaklar. İstanbul: İletişim.
• Ulugana, S. (2022). Şiddet Yüzyılı İçinde Dört Sınıraş Aşiret: Hesenan, Cibran, Pencînaran ve Xweytî (1837-1937), Aktör, Müttefik, Şaki Kürt Aşiretleri, Der. Tuncay Şur-Yalçın Çakmak (s. 317-350). İstanbul: İletişim.
• Yüksel, M. (2016). On The Borders of Turkish and Iranian Nation States: The Story of Ferzende and Besra. Middle Eastern Studies, 52, 656-676.
• Yüksel, M. (2019). Dilşa’nın Babasına Ağıt: Ruslar, Dengbêjler ve Bulanık Savaşı, Çağlayan, E. (ed.) “Burası Muştur”: Tarih, Toplum, Kültür ve Edebiyat (s. 325-358). İstanbul: Pınar Yayınları.
• Yüksel, M. (2023). Besra, Zarife, Gulnaz ve Diğerleri: Arşiv Belgeleri ve Kürtçe Sözlü Anlatılarda Kadınlar. Toplumsal Tarih Akademi(3), 136-141.
• Zekî Beg, M. E. (2002). Dîroka Kurd û Kurdistanê. Stenbol: Avesta.
• Hunermend Aslîka Qadir: https://www.youtube.com/watch?v=BaHcIz5kUTI (Guhdarîkirin, 07.01.2023).
• Dengbêj Hecî Evdilkerîmê Patnosê: https://www.youtube.com/watch?v=0HbRCmmff4Q&t=623s (Guhdarîkirin, 07.01.2023).
• Dengbêj Maşelayê Mûşî: https://www.youtube.com/watch?v=u8QD0i--rTo (Guhdarîkirin, 07.01.2023).