Ahmed Muftizade ve Doğu Kürdistan'daki Ulusal ve Dini Rolü (1932-1993) Tarihsel Bir İnceleme

Year 2025, Issue: 11, 46 - 66, 30.06.2025

Karwan Salih Waisy

https://doi.org/10.55118/kurdiyat.1679705

Abstract

Ahmed Muftizade, Doğu Kürdistan'daki önemli alimlerden ve şahsiyetlerden biriydi. Basın, din, milliyet ve siyaset aracılığıyla önemli bir rol oynadı. Ayrıca, dini konuşmalarla Kürtleri uyarmaya çalıştı ve İran hükümetini İran'daki Kürtleri tanımaya ve aynı şekilde Kürtlere manevi yollarla ulusal haklarını vermeye zorladı. Şah rejiminin çöküşünden sonra Kürtleri birleştirmeye büyük çaba gösterdi ve ardından ulusal taleplerini İran hükümetine iletti. Sonuç olarak, Kürt yetkililer ve politikacılarla bir toplantı yaptı. Bu makalenin temel amaçları Ahmed Muftizade'nin kişiliğini göstermek ve Doğu Kürdistan'daki dini, ulusal, toplumsal ve politik rolünü araştırmaktır, çünkü yaşam evrelerinde bölge üzerinde önemli bir etkisi olmuştur. Bu araştırma, yazısında Ahmed Muftizade'nin Doğu Kürdistan'da hangi din, gazetecilik ve toplumsal rolü olduğu gibi bazı ilgili soruları yanıtlamaya çalışmaktadır. Başkalarıyla ilişkileri nasıldı? Gazete haberleri ve dini konuşmalarıyla insanları nasıl etkiledi? Doğu Kürdistan liderleri ve politikacılarıyla ilişkileri var mıydı? İran hükümetiyle ilişkileri nasıldı?

Keywords

İran , Doğu Kürdistan , din , Kur’an mektebi , Ahmed Müftizade

ئەحمەد موفتیزادە و ڕۆڵێ ئەوى یێ نەتەوەی و ئایینی ل ڕۆژهەڵاتێ کوردستانێ (1932-1993) خواندنەکا مێژووییە

Abstract

ئەحمەد موفتیزادە ئێک ژ زانا و کەسایەتیێن گرنگیێن ڕۆژهەڵاتێ کوردستانێ بوو، ڕۆڵەکێ گرنگ دبیاڤێ ڕۆژنامەڤانى، ئایینى، نەتەوەیى و سیاسى هەبوو، ئەوى هەولددا بڕێکا پەیاما ئایینى کوردان هشیار بکەت و حکومەتا ئیرانێ پالدەت دانپێدانێ ب هەبوونا کوردان ل ئیرانێ بکەت و مافێن کوردان یێن نەتەوەیى دچوارچووڤێ ئایینیدا ب ئەوان بدەت، دیسان هەولددان کورد ب شێوەیەکێ ئێکگرتى داخوازیێن خۆ یێن نەتەوەیى پێشکێشى حکومەتا ئیرانێ یا پشتى ڕوخاندنا ڕژێما شاهى بکەتن ژبەر هندێ چەند کۆمبوون دگەل بەرپرس و سیاسیێن کوردان گڕێ دابوون. ئارمانجا سەرەکى ژ ئەڤێ ڤەکۆلینێ دیارکرنا کەسایەتییا ئەحمەد موفتیزادەیە، دیسان دیارکرنا ڕۆڵێ ئەوى یێ ئایینى، نەتەوەیى، جڤاکى و سیاسییە دناڤ ڕۆژهەڵاتێ کوردستانێدا، ژبەرکۆ ئەوى دقۆناغێن ژیانا خۆدا کاریگەرییەکا باش لسەر دەڤەرێ هەبوو.ئەڤ ڤەکۆلینە دگەل نڤێسینا خۆدا هەولددەت بەرسڤا هندەک پڕسیاران مینا ئایا ئەحمەد موفتیزادە چ ڕۆڵەکێ ئایینى، ڕۆژنامەڤانى و جڤاکى ل ڕۆژهەڵاتێ کوردستانێ هەبوو؟ پەیوەندیێن ئەوى دگەل دەورووبەران چاوا بوون؟ ئەوى چاوا بڕێکا گوتارێن خۆ یێن ئایینى و ڕۆژنامەیى شیا کاریگەریێ لسەر خەلکێ دەڤەرێ بکەت؟ ئایە ئەوى پەیوەندى دگەل سەرکردە و سیاسەتمەدارێن کوردێن ڕۆژهەڵات هەبوون؟ پەیوەندیێن ئەوى دگەل حکومەتا ئیرانێ چەوابوون؟ بدەت.

Keywords

ئیران , ، ڕۆژهەڵاتێ کوردستانێ , ئایین , مکتەب قورئان , ئەحمەد موفتیزادە

Ahmed Muftizade and His National and Religion Role in Eastern Kurdistan (1932-1993) A Historical Study

Abstract

Ahmed Muftizade was one of the significant scholars and figures in Eastern Kurdistan. he played a key role through the press, religion, nationality, and politics. Additionally, he attempted through religious speeches to caution Kurds and pushed the Iranian government to recognize Kurds in Iran, likewise to give Kurds their national rights through spiritual means. He greatly attempted to unite Kurds and then gave their national demands to the Iranian government after the collapse of the Shah’s regime. As a result, he had a meeting with Kurdish officials and politicians. The main objectives of this article are to show Ahmed Muftizade's personality and explore his religious, national, societal, and political role in Eastern Kurdistan, as in his life stages, he had a significant effect on the area. Within its writing, this research attempts to answer some related questions, such as what religion, journalist, and societal role Ahmed Mufitizade had in Eastern Kurdistan? How were his relations with others? How did he affect people through his newspaper reports and religious speeches? Did he have relations with the Eastern Kurdistan leaders and politicians? How were his relations with the Iranian government?

Keywords

Iran , Eastern Kurdistan , religious , maktab Quran , Ahmed Muftîzade

References

• ئەلیاس، بابان.(٢٠٢٠). ئاۆڕدانەوەیەك لە سەرهەلدانی ئیسلامی سیاسی لە پارچەکانی کوردستان، گوڤاری تیشك، ( ٥٤).
• ئەمینی، کاك حەسەن.یاد ایام (چافپێکەفتن)، گوڤاری راهما، ١٠ (1).
• براوێنسن، مارتین ڤان. (٢٠١٧). ئیسلام و سیاسەت لە کوردستانی ئێران لە سەروبەندی شورش دا: ژیانی ئەحمەد موفتی زادە، گوڤاری لێکولینەوەی کوردی، ( ١).
• حکیم، گوران. (٢٠١٦، چریا ئێکێ2). ئەحمەد موفتیزادە. https://shorturl.at/Q4XP9، (روژا سەرەدانێ ٤/ ١٢/ ٢٠٢٤).
• خاوەری، جهاد. (٢٠١٧). حیکمەتەکانی پەرستش کاک ئەحمەدی موفتی زادە، چ ١، ب.ج.
• زادە، کاك احمد موفتی.(١٣٨٦). دیوانی شیعری (دیاری بو یاران). مەکتەب قورئانی کوردستان.
• سوبحانی، ناسر. (١٩٩٧). مروڤ و رێبازی ژیان. عبداللە علی (وەرگێران). دەزگای پەخشان.
• سەردەشتی، یاسین.(٢٠٠٢). کوردستانی ئیران لێکولینەوەیەکی مێژوویی لە جوولانەوەی رزگاریخوازی نەتەوەیی گەلی کورد (١٩٣٩ - ١٩٧٩). (چ ٢). چاپخانەی سیما.
• عیزەتیار، عەلی.(2719). شورشی کوردستان و بزووتنەوەی مەکتەبی قورئان. رەزا فتحاللە نژاد (وەرگێران) ، گوڤاری تیشك،(54).
• عەبدولا، سەروەت. (٢٠٢٢). ئەحمەدی موفتی زادە – سەرکردەیەکی کاریزما و قوتابخانەیەکی کردار.چاپخانەی سیما.
• عەبدولا، سەروەت.(٢٠١٢). خەرمانێک لە وتە زێرینەکانی کاك ئەحمەدی موفتی زادە. (چ2 ). چاپخانەی سیما.
• عەبدولا، سەروەت.(٢٠١٤). کاک ئەحمەدی موفتی زادە دەروازەیەك بو ناساندنی کەسایەتی و خەباتی نەناسێنراو. (چ٣ ). چاپخانەی سیما.
• عەبدولعەزیز، عومەر. (٢٠١٧). خەباتی کورد و رەهەندی ئیسلامی کاریگەری ئیسلام لەسەر شورش و راپەرین و رێکخراوە سیاسییە کوردییەکان ١٨٥٠ – ١٩٥٠. بلاوکراوەکانی رێکخراوی زانست بو باس و توێژینەوە.
• عەبدولعەزیز، عومەر.(٢٠١٧). دەریایەك لە خوشەویستی پوختەیەك لە ژیاننامەی کاك ئەحمەدی موفتیزادە و بیرەوەرییەکانم لە خزمەتیدا.بەرێوبەرایەتی گشتی کتێبخانە گشتیەکان.
• عەبدوللا، سەروەت.(٢٠١٤). بونیادنانی خێزان و پەروەردەکردنی تاك لە دیدی بیریاری کورد ئەحمەد موفتی زادە. (چ٢ ).چاپخانەی سیما.
• عەبدوللا، سەروەت.(٢٠٢٢).ئەحمەدی موفتی زادە یار یان نەیاری هێزی پێشمەرگەی موسلمانی کورد (١٩٧٩ - ١٩٨٠)، گوڤاری وەرزنامەی ئێرانناسی، (5).
• عەلامە، زانا یوخ.(١٣٨٧). ئەوەی زانیاری زورە و زەبەندی لە هەموو بوارێکدا هەیە.دانشگای کردستان فرهنگ فارسی.
• کاک شێخ، عبدالقهار شێخ قادر شێخ محمد شێخ نوری گردەشینەیی.(٢٠١٠). ئەحمەدی موفتی زادە ترووسکێ لە پەیامەکانی. (چ٢ ).
• کۆمەڵێک نووسەر.(2016). سەلەفیزم لە کوردستان. ماجد خەلیل (وەرگێران). چاپخانەى حمدى.
• کەریم، سوران ئەسعەد، مەحمود، هوشمەند عەلی.(٢٠٢٢). ئیسلامی سیاسی لە ڕۆژهەلاتی کوردستان (١٩٧٩ - ٢٠٠١) ڕەوتی مەکتەبی قورئان و دەعوەت و ئیسلاح بە نموونە. گۆڤارى زانکۆى کۆیە بۆ زانستى مرۆڤایەتی و کۆمەڵایەتییەکان5(2) .
• گەوهەری، حامید.(٢٠١١). ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە دە ساڵ دا ١٩٧٨ – ١٩٨٨، چ ١، هەولێر :چاپخانەی ڕۆژهەڵات.
• مفتى زادە، کاک احمد.(1358). حکومت اسلامى. شوراى مدیریت مکتب قران.
• موفتیزادە، کاك ئەحمەد.(١٣٥٩). دەربارەی کوردستانێ. نور.
• موفیدى، سەباح.(2019). ئایین و سیاسەت لە کوردستاندا لە سیاسەتى مەعنەوییەوە بۆ سێکیولایزم، زارا بووکس.
• موکری، رزگار.(٢٠١٩). مەکتەبی قورئان بەرانبەر گوتاری نەتەوەیی لە چواچێوەی ئیسلامی سیاسی هاوچەرخدا، دەزگای پەروەردە و لێکولینەوەی حیزبی دێموکراتی کوردستان ئێران، گوڤاری تیشك، (٥٤ ).
• مەحمود، هوشمەند عەلی.(٢٠١٢). ڕۆژهەلاتی لوردستان لێکولینەوەیەکە ل دوخی سیاسی بزووتنەوەی رزگاری خوازی کورد (١٩٧٩ - ١٩٨٩)، هەولێر :چاپخانەى حاجى هاشم.
• Abdul Ezîz, O. (2017). Têkoşîna kurd û pîvana îslamî bandora îslamê li ser şoreş û serhildanên kurd û rêxistinên siyasî 1850 – 1950. Weşanên Zanistê de Rêxistina Nîqaş û Lêkolînê.
• Abdulaziz, O.(2017). Kurteyek ji jînenîgariya birêz Ehmedî Muftî Zade û bîranînên min di xizmeta wî de. Rêveberiya Giştî ya Pirtûkxaneyên Giştî.
• Abdullah, S. (2022). Ehmedî Muftî Zade yar an hêza pêşmerge ya neyarî ya kurd a misilman (1979 - 1980). Kovara Îranolojiyê ya Çaryeka Çaran, (5). 24 -45.
• Abdullah, S. (2022). Muftiyê Ehmedî Zade - Rêberekî karîzmatîk û mektebeke pratîkî. Çapxaneya Sima.
• Abdullah, S.(2012). Xermanek ji bo zerînan li gorî Muftiyê Ehmedî Zade. (Çapa 2), Çapxaneya Sima.
• Abdullah, S.(2014). Avakirina malbatê û perwerdehiya takekesî li gorî ramanwerê kurd Ehmed Muftî Zade, (C2), Çapxaneya Sima.
• Abdullah, S.(2014). Birêz Muftiyê Ehmedî Zade: Deriyek ji bo nasandina kesayetî û têkoşîna nenas. (Ç3). Çapxaneya Sima.
• Alama, Z. (2008). Zanîna awey li ser u zebendî hemo bowarekê yê heye. Zanîngeha Çanda Farisî ya Kurdistanê.
• Berhevoka Nivîskaran.(2016). Selefîzm li Kurdistanê. Mecîd Xelîl (Wer.). Çapxaneya Hemdî.
• Brawenson, M. V. (2017). Îslam û siyaset li Kurdistana Îranê di beriya şoreşê de: Jiyana Ehmed Muftî Zade. Kovara Lêkolînên Kurdî, (1). 80- 87.
• Cabi, M. (2019). The last mufti of Iranian Kurdistan and its revision of Kurdish history. Journal of Ethnic and Cultural Studies, 6(3), 1-12.
• Elias, B. (2020). Nirxandinek li ser bilindbûna îslama siyasî li parçeyên Kurdistanê. Kovara Tişk, (54). 146- 155.
• Emînî, B.(B. M). Yad Eyam (Hevpeyvîn). Kovara Rahma, 10 (1). 20-35.
• Ezzatyar, A. (2016). The last mufti of Iranian Kurdistan: Ethnic and religious implications in the greater Middle East (p. 95101). Palgrave Macmillan.
• Gawharî, H.(2011). Rojhilatê Kurdistanê di navbera salên 1978-1988an de. Çapxaneya Rojhilat.
• Hakim, G. (2016, Cotmeha 2). Ehmed Muftî Zade. https://shorturl.at/Q4XP9.
• Izzatîar, E. (2719). Şoreşa Kurdistanê û tevgera Mektebên Quranê ji hêla Reza Fathallanejad ve. Kovara Tişk, (54). 342- 375.
• Jong, A., & Ebrahimzadeh, S. (2024). Ahmad Moftizadeh and the ıdea of the ıslamic government: a discursive tradition analysis in the field of political Islam. Religions, 15(2), 220- 224.
• Kak Şêx, E. (2010). Ehmedî Muftî Zade Truske di Peyaman de. (Çap 2). Weşanxane Nine.
• Kerîm, S., Haşmend, E. (2022). Îslama siyasî li Rojhilatê Kurdistanê (1979-2001) tevgera Mektebên Qur'anê, dawet û islah bo nimûne. Kovara Zanistên Mirovî û Civakî ya Zanîngeha Koyê, 5(2). 100-109.
• Khosravi, J., Aghapouri, H., & Hamehmorad, L. (2016). The islamist Maktab-Quran in Iran and its challenges for Kurdish nationalism. Journal of Ethnic and Cultural Studies, 3(1), 59-73.
• Mahmoud, H.(2012). Lûristana Rojhilat lêkolînek li ser rewşa siyasî ya tevgera rizgariya Kurd e (1979 - 1989). Çapxaneya Hacî Haşim.
• Mofidi, S. (2015). Religion and politics in Eastern Kurdistan (With a focus on Maktab Qur’an during Iranian Revolution, 1979). Journal of Politics and Law, 8(3). 36- 50.
• Mofidi, S. (2019). Ol û Siyaset li Kurdistanê ji siyaseta rûhanî heta sekularîzmê. Zara Books. Muftî Zade, B.E. (1358). hikûmeta îslamî, lijneya rêvebir a dibistana Quranê.
• MuftîZade, B.E. (1970). Derbarê Kurdistanê de. Nur.
• MuftîZade, B.E. (2007). Dîwanî Şî'rî (Diyarî bo yaran). Mekteba Quranê ya Kurdistanê.
• Mukrî, R.(2019). Mektebên Qur'anê li dijî gotara neteweyî di çarçoveya îslama siyasî ya hemdem de, Enstîtuya Perwerde û Lêkolînê ya Partiya Demokrat a Kurdistana Îranê, Kovara Tişk, (54). 121-135.
• Serdeştî, Y.(2002). Kurdistana Îranê lêkolînek dîrokî li ser tevgera rizgariya neteweyî ya Kurd (1939-1979). .(Ç2). Çapxaneya Sima.
• Subhani, N. (1997). Mirov û Rêya Jiyanê. Abdullah Elî (wergerandin). Dezgayi pexşan.
• Xawarî, C. (2017). Hikmetên Îbadetê Birêz Ehmedî Muftî Zade. B.J. Weşanxane Nine.