Rejim ve Öğretmenler Arasında Bir Meslek Kuruluşu: İstanbul Muallimler Birliği (1919-1936)

Year 2025, Issue: 118, 167 - 198, 18.06.2025

H. Aliyar Demirci , Enes Özkan

https://doi.org/10.36484/liberal.1662858

Abstract

Türkiye’nin sivil toplum tarihi içinde gönüllü meslek kuruluşları sayıca azdır. Makale, Cumhuriyet öncesinde kurulmuş, 1936’da baskıyla kapanmak zorunda kalmış, en uzun ömürlü öğretmen kuruluşu İstanbul Muallimler Birliği’ni incelemektedir. Osmanlı modernleşmesinin hangi aşamasında öğretmenler meslek kuruluşları kurarak teşkilatlanmıştır? İstanbul Muallimler Birliği diğer öğretmen kuruluşlarından nasıl farklılaşmıştır? Mütareke, Milli Mücadele ve Erken Cumhuriyet dönemlerinde hangi politik ve bürokratik faktörlerin etkisinde yaşama mücadelesi vermiştir? Siyasal rejimler ve meslek camiasıyla hangi ilişkileri kurmuştur? İki farklı politik rejimde ve konjonktürde bir meslek kuruluşunu yaşatmanın güçlükleri nelerdir? İstanbul Muallimler Birliği, Cumhuriyet öncesi ve sonrası modern eğitim kurumlarında çalışan her kademedeki kadroları içerir. Merkezî devletin zayıfladığı zamanlarda daha serbest, güçlendiğinde daha kontrol altında bir kuruluş olmuştur. Rejimin otoriterlik düzeyi arttıkça serbest bir meslek kuruluşu olmaktan çıkmıştır. İstanbul Muallimler Birliği’nin maruz kaldığı süreç, ülkemizde sivil topluma dair kapasitenin Cumhuriyet öncesinde teşekkül ettiğini, Tek Parti Rejiminin bunu sekteye uğrattığını gösterir.

Keywords

İstanbul Muallimler Birliği , öğretmen örgütlenmesi , meslek kuruluşları , sivil toplum

A Professional Organization Between the Regime and Teachers: İstanbul Teachers’ Union (1918-1936)

Abstract

Voluntary professional organizations are relatively few in the history of civil society in Turkey. This article examines the Istanbul Teachers’ Union (İstanbul Muallimler Birliği), the longest-standing teachers’ organization established before the Republic, which was forced to shut down under pressure in 1936. At what stage of Ottoman modernization did teachers begin to organize through professional associations? How did the Istanbul Teachers’ Union differ from other teachers’ organizations? What political and bureaucratic factors influenced its struggle for survival during the Armistice period, the War of Independence, and the Early Republican era? What kind of relationships did it establish with political regimes and the professional community? What were the challenges of sustaining a professional organization under two different political regimes and conjunctures? The Istanbul Teachers’ Union encompassed staff at all levels working in modern educational institutions both before and after the Republic. It operated more freely during times when the central state was weakened, and came under tighter control when the state grew stronger. As the authoritarian nature of the regime increased, it ceased to function as an independent professional organization. The experience of the Istanbul Teachers’ Union reveals that the foundations of civil society in Turkey were laid before the Republic, but were disrupted by the Single-Party Regime.

Keywords

Istanbul Teachers Union , teacher organization , professional organizations , civil society

References

• Ahmad, F. (1986). İttihat ve Terakki 1908-1914 (çev: Nuran Yavuz), İstanbul: Kaynak Yayınları, 3. baskı,
• Akşam Postası (4 Şubat 1936, s.3). Muallimler Birliği fesh edilmeli mi edilmemeli mi?
• Akşin, S. (1992). İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele C. 1, Mutlakiyete Dönüş, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• ________(1998). İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele C.2 Son Meşrutiyet (1919-1920), İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Akyüz, Y. (2012). Türkiye’de Öğretmenlerin Toplumsal Değişmedeki Etkileri (1839-1950), Ankara: Pegem Akademi, genişletilmiş 2. Baskı.
• ________(2019). Türk Eğitim Tarihi, Ankara: Pegem Akademi 32. Baskı.
• Alkan, M. (2008). Osmanlı İmparatorluğunda Modernleşme ve Eğitim, TALİD, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 12, 9-84.
• ________ (2004). İmparatorluktan Cumhuriyet’e modernleşme ve ulusçuluk sürecinde eğitim. Kemal Karpat (ed.). Osmanlı Geçmişi ve Bugünün Türkiye’si içinde (s. 73-242). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Alkan, M. Ö. (1998). İstanbul’da sivil toplum kurumları toplumsal örgütlenmenin gelişimi [devlet-toplum ilişkisi açısından bir tarihçe denemesi]..A. N. Yücekök, İ. Turan, M. Ö. Alkan (ed. ), Tanzimattan Günümüze İstanbul’da STK’lar (s.79-145), İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı,
• Altunya, N. (1998). Türkiye’de Öğretmen Örgütlenmesi 1908-1998. Ankara: Ürün Yayınları.
• Bakır, Kemal (2022). Hilmi Ziya Ülken. Türk Maarif Ansiklopedisi. Erişim adresi: https://turkmaarifansiklopedisi.org.tr/ulken-hilmi-ziya
• Bektaş, E. (1993). Cudi Efendi. TDV İslam Ansiklopedisi. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/cudi-efendi-muallim .
• Berkes,N. (2002). Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: YKY Yayınları.
• Birinci, A. (1990). Hürriyet ve İtilaf Fırkası. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Çaha, Ö. (1997). 1980 sonrası sivil toplum arayışları. Yeni Türkiye, 18, 28-64.
• Çapan, S. (2020). Selim Sırrı Tarcan. Atatürk Ansiklopedisi. Erişim adresi https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/selim-sirri-tarcan-1874-1957/
• Davies, T. (2010). Civil society history VI: early and mid 20th century. International Encylopedia of Civil Society (ed. Stefan Toepler, Helmut Anheier) , Springer, 361-366.
• Dellaloğlu, B. (2020). Poetik ve Politik Bir Kültürel Çalışmalar Ansiklopedisi, İstanbul: Timaş Yayınevi, 361-366.
• Demiray, T. (1956). 1950-1953’ün Hatıralık Fiske Taşları, İstanbul: Türkiye Yayınevi.
• Demirci, H. A. ve Özkan, E., (2021). Abdülhamit Devrinden Milli Şef’li yıllara bir özel okul: Şemsülmekâtip’ten Okullar Güneşine. Belgi Dergisi, 22, I, 803-824.
• Demirci, H. A. (2013). Prens Sabahaddin yolunda bir Türk milliyetçisi: Tahsin Demiray ve çok partili siyasî hayata geçiş süreci içinde Ziya Gökalp eleştirisi. Liberal Düşünce, 71, s. 187-202.
• Demirci, H. A.(2008). Tek Parti Rejimleri ve İttihat Terakki tecrübesi ışığında Atatürk’ün Düşünce ve Aksiyonunda Parti-Bürokrasi İlişkisi. Demokrasi Platformu, 14, bahar , 103-123.
• Doğru, M. (2022). Gelenbevizade Said Bey. Türk Maarif Ansiklopedisi. Erişim adresi: https://turkmaarifansiklopedisi.org.tr/gelenbevizade-said-bey
• Eisanstadt, S. N.(2007). Modernleşme Başkaldırı ve Değişme (çev: U. Coşkun), İstanbul: Doğu Batı,
• Ertürk, R. (2012). Cumhuriyet Döneminde bir Le Playcı Tahsin Demiray. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, (3)1, 107-146.
• Erdoğdu, T. (2022). Maarif Nezareti. Türk Maarif Ansiklopedisi. Erişim adresi: https://turkmaarifansiklopedisi.org.tr/maarif-nezareti.
• ___________ (1995). Maarifi Umumiye Teşkilatı Nezareti İdari Teşkilat Açısından. (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi Anabilim Dalı.
• Erişirgil, M.E. (2010). Bildiklerim (haz: B. Varlık) Ankara: Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları.
• Fortuna, B. (2005). Mekteb-i Hümayûn, Osmanlı İmparatorluğunun Son Döneminde İslam Devlet, Eğitim, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Gellner, E. (1992). Uluslar ve Ulusçuluk. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Göldaş, İ. (1984). İstanbul İlkokul Öğretmenlerinin Grevi (1920), İstanbul: Kardeşler Basımevi
• Göndörü, D. S.(2020). 1930 Yılı Sonlarında Cumhuriyet Halk Fırkası Taşra Teşkilatı: Heyet Raporları Üzerinden Bir Değerlendirme. Atatürk Yolu Dergisi, 66, Bahar, 123-152.
• Güngör, E.(1993). Dünden Bugüne Tarih Kültür ve Milliyetçilik, İstanbul: Ötüken Yayınevi, 6. Basım.
• ________ (1997). Türk Kültürü ve Milliyetçilik, İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• Haklı, S. Z. (2016). Cumhuriyetin ilk yıllarında sosyal liberal bir akademisyen: Prof. Dr. Ethem Menemencioğlu. Liberal Düşünce, 82, 55-77.
• Hatemi, H. (1985). Tanzimat ve Meşrutiyet dönemlerinde derneklerin gelişimi. Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. 1, 198-204.
• Katoğlu, M. (1989). Cumhuriyet Türkiyesinde Eğitim Kültür Sanat (ed: S. Akşin). Türkiye Tarihi, 4 1908-1980 içinde (393-470) İstanbul: Cem Yayınevi.
• Kısa, A. (2020). Mütareke İstanbulu’nda Muallimler Cemiyeti ve Faaliyetleri (1918-1922), Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 16/31, Bahar, 209-227.
• Kocka, J. (2004). Civil society from a historical perspective. European Review, 1, 65–79.
• Koçak, C. (1989) . Siyasal tarih 1923-1950. Türkiye Tarihi-4 Çağdaş Türkiye 1908-1980 (ed. S. Akşin) (s.85-176) İstanbul: Cem Yayınevi.
• Küçükalp, D. (2022). Kamusal alan. Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, TÜBİTAK. erişim adresi: https://ansiklopedi.tubitak.gov.tr/ansiklopedi/kamusal_alan
• Mardin, Ş. (1997). Ottoman empire (ed. Karen Barkey and Mark von Hagen). After empire mutiethnic socities and nation building içinde (s. 115-128). Colorado Oxford: Westview Press,
• Milliyet, (1931, 26 Temmuz, s.3) Maarifte. Muallimler Birliği Reisi.
• Milliyet, (1933, 8 Kânunuevvel, s.1). Muallimler Birliği kongresini dün yaptı.
• Nóvoa, A. (2000). The teaching profession in Europe: historical and sociological analysis (ed: Swing, Elizabeth S.; Jurgen Schriewer; Orivel, François). In Problems and Prospects in European Education içinde (s. 45-71). Westport, Connecticut: Praeger.
• Öz, E. (1996). Otoriterizm ve Siyaset Türkiye’de Tek Parti Rejimi ve Siyasal Katılma (1923-1945). Ankara: Yetkin Yayınları.
• Özbudun, E. (2000). Ortadoğu’da süregiden Osmanlı mirası ve devlet geleneği (ed. C. Brown), İmparatorluk mirası içinde (s. 186-221), İstanbul: İletişim Yayınları 2. Baskı.
• Özbudun, E. (2011). Otoriter Rejimler Seçimsel Demokrasiler ve Türkiye. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Özdemir, N. (2020). Nakiye Elgün. Erişim adresi: https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/nakiye-elgun-1880-1954/
• Özkan, E. (2019). Tek parti rejiminde bir sivil toplum kuruluşunun evrimi: İstanbul ve Ankara muallimler birliği (yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, Denizli.
• Pustu, Y. (2018). Nizamnamelerine göre II. Meşrutiyet Döneminde muallim örgütlenmeleri (1908-1919). Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 34 (2) : 98 , 1-40.
• Pustu, Y. (2020), Muallimler Mecmuası. Atatürk Ansiklopedisi, erişim adresi: https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/muallimler-mecmuasi-1922-1927-1930-1935/
• Pustu, Y. (2022a), Türkiye Muallimler Birliği, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Pustu, Y. (2022b) Muallimler Cemiyetinden İstanbul Muallimler Birliğine bir meslek örgütünün serencamı (1918-1936). Atatürk Yolu Dergisi, 71, 233-255.
• Raquel R., ve Varanda M. (2010). Professional Associations. International Encylopedia of Civil Society (ed. Stefan Toepler, Helmut Anheier) , 1250-1256, Springer.
• Rıza Nur (1967). Hayat ve Hatıratım.C.3, İstanbul: Altındağ Yayınevi.
• Rintala, M. (2003). Siyasal Kuşaklar. Blackwell’in Siyaset Bilimi Ansiklopedisi C. II, Ankara: Ümit Yayıncılık.
• Sanay, E. (2012) Hilmi Ziya Ülken. TDV İslam Ansiklopedisi C.4, erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/ulken-hilmi-ziya,.
• Tekeli İ. ve İlkin S. (2003). İttihat ve Terakki Hareketinin oluşumunda Selanik’in toplumsal yapısının belirleyiciliği. Cumhuriyetin harcı köktenci modernitenin Doğuşu, (s. 1-47). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Tekeli, İ. ve İlkin S. (1999), Osmanlı imparatorluğunda eğitim ve bilgi üretim sisteminin oluşumu ve dönüşümü. Anakara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Temizyürek, F. ve Dinçer, F. (2020). Kâzım Nami Duru. Atatürk Ansiklopedisi. Erişim adresi: https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/kazim-nami-duru-1877-1967/?pdf=3904.
• Sarıhan, Z. (2019). Millî Mücadele’de Maarif Ordusu, Ankara: Pegem Akdemi, 2. Baskı.
• Somel, S. A. (2010). Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Şahin, A. A. (2020). Nafi Atuf Kansu. Atatürk Ansiklopedisi. Erişim adresi: https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/nafi-atuf-kansu-1890-1949/.
• Topçuoğlu, E. (2023). ‘Sivil’ ve ‘demokratik’ bir sivil toplum nasıl mümkün olabilir?, Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi, 11/1, Mart , 97-119.
• Tunaya, T. Z. (1999). Türkiye’de Siyasal Partiler, C.2, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Tunçay, M. (1989). T.C.’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931), İstanbul: Cem Yayınevi.
• ________ (1989a) . Siyasal Tarih (1908-1923). Türkiye Tarihi, 4 1908-1980 (ed: S. Akşin) , İstanbul: Cem Yayınevi, ss. 27-81.
• Uzun, H. (2010). Bir propaganda aracı olarak Cumhuriyet Halk Fırkası Halk Hatipleri Teşkilâtı. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 6/11, 85-111.
• Ülken, H. Z. (1992). Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları, 3. Baskı.
• __________ (1950, 27 Şubat). Muallimler Birliği ve Dünya Öğretmenleri Federasyonu, Sosyolog Gözüyle Yeni Sabah, s. 2.
• Ünsal, A. (ed.) (1998). 75 yılda tebaa’dan yurttaş’a doğru, bilanço 98, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Vakit (13 Nisan 1929, s.5), Muallimler Birliğinde.
• Yahya Kemal (ty). Siyasi ve Edebi Portreler. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.
• Yaşaroğlu, A. H. (1936), 1936 Yılında Yayıncılarla Söyleşiler: Ahmet Halit Yaşaroğlu ile Muallim Halit Kütüphanesi Erişim adresi: https://www.dunyabizim.com/1936-yilindan-yayincilarla-soylesiler-ahmet-halit-yasaroglu-ile-muallim-ahmet-halit-kutuphanesi-uzerine
• Zürcher, E. J. (2012). Kemalist Cumhuriyet’in kurumlarının inşası: Halk Fırkasının rolü. (T. Atabaki-E. J. Zürcher (ed). Türkiye’de ve İran’da otoriter modernleşme içinde (s. 87-100), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.