“DANGALAK” SÖZCÜĞÜ ÜZERİNE

Yıl 2024, , 394 - 405, 30.07.2024

Sezer Özyaşamış Şakar

https://doi.org/10.20322/littera.1485470

Öz

Sözcükler dilin doğasından ötürü tarihsel süreç içerisinde ses ve anlam bakımından değişir. Toplumsal ve kültürel değişiklikler, dil içi ve dil dışı etkenler kimi sözcüklerin temel anlamlarının zayıflamasına bunların yeni yan anlamlar kazanmasına sebep olur. Anlam bilimi kapsamında sözcükler bazen iyi yönde anlam iyileşmesine bazen de yozlaşma, bozulma ile anlam kötüleşmesine uğrar. Taŋ’dan türemiş olan dangalak da anlam kötüleşmesine uğramış sözcüklerden birisidir. Taŋ sözcüğünün zaman içerisinde ses, yapı ve anlam değişikliğine uğraması sonucu dangalak biçimi ortaya çıkmıştır. İlk olarak Eski Uygur Türkçesinde görülen taŋ sözcüğü Türkçenin tarihî dönemlerinde “olağanüstü, şaşırtıcı, hayret verici; tuhaf, acayip; hayret, şaşkınlık; mucize; tatlı, leziz, nefis, hoş” anlamlarını karşılamıştır. Eski Türkiye Türkçesinde taŋ ve daŋ biçimleriyle görülür. Türkçenin tarihî dönemlerinde taŋ sözcüğünden türemiş birçok ad ve birleşik fiil kullanılmıştır.
Bu çalışmada taŋ sözcüğü ve türevlerinin Türkçenin tarihî dönemlerinden bugüne hangi anlamlarla kullanıldığı; dangalak sözcüğünün kökeni, sözcüğün hangi kaynaklarda geçtiği ve anlam bilimi açısından durumu ele alınmıştır.
Taŋ ~ daŋ ad kökünden türeyen dangalak sözcüğü ilk olarak Osmanlı Türkçesi döneminde ortaya çıkmıştır. Kaynak eserlerde bu sözcüğün ait olduğu dil ve köken bilgisi konusunda farklı görüşler bulunur. Dangalak sözcüğünün Türkçe olduğu; taŋ ~ daŋ “hayret, şaşkınlık, şaşma” +a+lak biçiminde ortaya çıktığı düşünülmektedir. Dangalak sözcüğü bugün ölçünlü Türkiye Türkçesinde, Türkiye Türkçesinin ağızlarında ve argoda “akılsız, düşüncesiz kimse, şaşkın, bilgiçlik taslayan, kalın kafalı, aptal, kaba, budala, patavatsız kimse” anlamları ile kullanılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

taŋ, daŋ, dangalak, köken bilgisi, anlam kötüleşmesi

Kaynakça

• Aptullah Battal (1997). İbni Mühennâ Lûgati. Ankara: TDK Yay.
• Aktunç, Hulki (2000). Türkçenin Büyük Argo Sözlüğü (Tanıklarıyla). İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• Altaylı, Seyfettin (2018). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü. C I. Ankara: TDK Yay.
• Argunşah, Güner, Mustafa, Galip (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yay.
• Arslan Erol, Hülya (2008). Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri. Ankara: TDK Yay.
• Ata, Aysu (1997). Kısasü’l-Enbiya II-Dizin. Ankara: TDK Yay.
• Atalay, Besim (1942). Türk Dilinde Ekler ve Kökler Üzerine Bir Deneme. İstanbul: TDK Yay.
• Atalay, Besim (1945). Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lûgati’t-Türkiyye. İstanbul: TDK Yay.
• Atalay, Besim (1999). Divanü Lûgati’t-Türk Dizini. Ankara: TDK Yay.
• Ayverdi, İlhan (2005). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. C I. İstanbul: Kubbealtı Yay.
• Bingölçe, Filiz (2001). Kadın Argosu Sözlüğü. İstanbul: Metis Yay.
• Bingölçe, Filiz (2005). Kadın Argosu Sözlüğü 2. Ankara: Alt Üst Yay.
• Caferoğlu, Ahmet (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. 2. baskı. Ankara: TDK Yay.
• Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
• Çağbayır, Yaşar. Ötüken Türkçe Sözlük. https://www.otukensozluk.com/ [erişim tarihi: 04.05.2024].
• Dankoff, Robert (1995). Armenian Loanwords in Turkish. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Dilçin, Cem (2014). Adlar Sözlüğü. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• Dinç, Ahmet (2023). Türkçenin Kayıp Kelimeleri II. İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki (2006). Atebetü’l-Hakayık. hzl. Reşit Rahmeti Arat. Ankara: TDK Yay.
• Emiroğlu, Kudret (1989). Trabzon Maçka Etimoloji Sözlüğü. Sanat Kitabevi.
• Eraslan, Kemal, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce (1979). Kutadgu Bilig III-İndeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Ercilasun, Ahmet B., Ziyat Akkoyunlu (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri Notlar-Dizin. Ankara: TDK Yay.
• Erdal, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon. Vol. II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz (Turcologica).
• Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara.
• Gösterir, İbrahim (2022). Çorum Yöresi Ağızları Sözlüğü. Çorum: Çorum Belediyesi Yay.
• Gülensoy, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. C I. Ankara: TDK Yay.
• Günay Karaağaç (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• Gürsoy-Naskali, Emine, Muvaffak Duranlı (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yay.
• Gürsoy-Naskali, Emine, Viktor Butanayev, Almagül İsina, Erdal Şahin, Liaisan Şahin, Aylin Koç (2007). Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yay.
• Güzel, Ferdi (2019). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Yapım Ekleri. Ankara: TDK Yay.
• Hamilton, James Russell (1998). Budacı İyi ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası-Kalyanamkara ve Papamkara. çev. Ece Korkut. İsmet Birkan. Ankara: Simurg Yay.
• Hüseyin Kâzım Kadri (1928). Türk Lugati. C II. İstanbul: Devlet Matbaası.
• Kaçalin, Mustafa S. (2011). Niyazî-Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar. Ankara: TDK Yay.
• Kargı Ölmez, Zühal (1996). Ebulgazi Bahadır Han Şecere-i Terâkime. Ankara: Simurg Yay.
• Küçük, Salim (2015). Tarihî Türk Lehçelerinde İsimden İsim Yapma Ekleri. 2. baskı. Ankara: Akçağ Yay.
• Kültüral, Zühal (2008). Galatât Sözlükleri. İstanbul: Simurg Yay.
• Mehmed Bahaeddin (1997). Yeni Türkçe Lûgat. İstanbul: Akçağ Yay.
• Millî Eğitim Bakanlığı (2000). Örnekleriyle Türkçe Sözlük. C I. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Nişanyan, Sevan. Nişanyan Sözlük-Çağdaş Türkçenin Etimolojisi.
• https://www.nisanyansozluk.com/kelime/dangalak [erişim tarihi: 04.04.2024].
• Özçelik, Sadettin (2016). Dede Korkut-Dresden Nüshası-Metin, Dizin. C II. Ankara: TDK Yay.
• Özyetgin, A. Melek (2001). Ebû Hayyân Kitâbu’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk Fiil: Tarihî-Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi. Ankara: Köksav Yay.
• Radloff, Wilhelm (1905). Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte. III-1. Saint-Petersburg.
• Ramstedt, G. J. (1912). Zur Verbstammbildungslehre der Mongolische-Türkischen Sprachen. Helsingfors.
• Räsänen, Martti (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Lexica Societatis Fenno-Ugricae. Volume XVII: 1. Helsinki.
• Redhouse, Sir James W. (1890). A Turkish And English Lexicon. Constantinople.
• Redhouse, Sir James W. (2000). Redhouse Turkish/Ottoman/English Dictionary. hzl. V. Bahadır Alkım, Nazime Sevortyan, E. V. (1980). Êtimologičeskiy Slovar’ Tjurkskix Jazykov: Obščetjurkskie i Mežtjurkskie Osnovy na bukvy “V”, “G”, “D”, Moskva.
• Şemseddin Sâmi (1317). Kamûs-ı Türkî. İstanbul: İkdam Matbaası.
• Şeyh Süleyman Efendi-i Buhârî (1298). Lugat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî. Cild-i Evvel. İstanbul: Mihran Matbaası.
• Şişman, R. Şenay (1997). Defter-i Galatât. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Tietze, Andreas (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. C I (A-E). İstanbul-Wien.
• Toparlı, Recep (2000). Ahmet Vefik Paşa Lehce-i Osmânî. Ankara: TDK Yay.
• Toparlı, Recep, Hanifi Vural, Recep Karaatlı (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• Tuğlacı, Pars (1985). Okyanus Ansiklopedik Sözlük. C 2. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Tulum, Mertol (2011). 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı. Ankara: TDK Yay.
• Türk Dil Kurumu (1996). XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü. C II (C-D), V (O-T). 2. baskı. Ankara: TDK Yay.
• Türk Dil Kurumu (1993). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. C IV (D), X (S-T). 2. baskı. Ankara: TDK Yay. Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük. 11. baskı. Ankara: TDK Yay.
• Wilkens, Jens (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen (Altuigurisch-Deutsch-Türkisch)/Eski Uygurcanın El Sözlüğü (Eski Uygurca-Almanca-Türkçe). Göttingen: Akademie der Wissenschaften.
• Yudahin, Konstantin Kuzmiç (1998). Kırgız Sözlüğü. çev. Abdullah Taymas. C II. Ankara: TDK Yay.
• Yüce, Nuri (1993). Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: TDK Yay.
• Yücel, Yaşar (1991). “Bulgarcaya Türkçeden ve Türklerden Geçen Sözcükler”. Belleten. 55 (213): 529-562.
• Zeki, Bedros (2009). Türkçeden Ermeniceye Mükemmel Lügat. Ankara: TDK Yay.