HAREZM TÜRKÇESİ METİNLERİNDE ALINTILARDAN SÖZCÜK TÜRETİMİ (FARSÇA ÖGELER)

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 4 - PROF. DR. İ. ÇETİN DERDİYOK ARMAĞAN SAYISI, 1179 - 1221, 31.10.2021

Oğuz Ergene

https://doi.org/10.20322/littera.976999

Cited By: 1

Öz

Sözcük alışverişlerinin gerçekleştiği diller, bu olayın nedenleri ve örnekleri, alıntıların nitel ve nicel özellikleri vb. değişiklikler gösterse de diller arasında her zaman görülen alıntı sözcük kullanımı, Türkçenin ilk metinlerinden itibaren örneklenmektedir. Türlü dillerden alınan bu sözcükler, Türkçenin türetme olanakları doğrultusunda Türkçe yapım ekleriyle yeni adlar ve eylemler oluşturmakta; kimi zaman birden çok dile ait birim, bir arada kullanılmaktadır. Bu çalışmada, Harezm Türkçesi metinlerinden Kısasü’l-Enbiyâ, Mukaddimetü’l-Edeb, Mu’înü’l-Mürîd, Nehcü’l-Ferâdîs ve Satır Arası Kur’an Tercümesi taranarak Farsça kökenli sözcüklere getirilen Türkçe yapım ekleri belirlenmiş, sınıflandırılmış; eklerin işlevleri, sözcüklerin dönem metinlerindeki anlamları ve kullanımları belirtilmiştir. Metinlerden elde edilen örnekler çerçevesinde, Türkçenin sözcük türetme olanaklarının Harezm Türkçesindeki Farsça kökenli alıntılarda belirlenen görünümleri, bu ögelerin Türkiye Türkçesinde var olan biçimleriyle karşılaştırılarak incelenmiştir. Dönem metinlerinde, Farsça adlara bir ya da birden çok Türkçe yapım eki getirilerek adlar ve eylemler türetilmiştir. Bu tür örnekler arasında addan ad yapımı daha sıktır. Türetilen adlarla kurulan birleşik eylemler de dikkat çekici yoğunluktadır. Addan ad türetiminde çoğunlukla /+lIg/+lUg/ ~ /+lI/+lU ve /+lIk/+lUk/ ~ /+lIg/+lUg/; addan eylem türetiminde ise /+lA-/ ve bu ekin çatı ekleriyle genişletilmiş biçimleri tercih edilmiştir. Harezm Türkçesindeki belirlenen türetmelerin 72 tanesi, özgün biçimleri ya da ses değişikliklerine bağlı değişkeleriyle Türkçe Sözlük’te (TDK 2011) sözlük birimi olarak yer almaktadır. Bunların bir bölümü, bu iki yazı dilinde, aynı ya da benzer anlamlı olmakla birlikte anlamı farklılaşan örnekler de bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Harezm Türkçesi, Farsça, alıntı sözcük, türetme, söz varlığı

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Kaynakça

• Aksan, Doğan (1996). Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi.
• _________ (2015). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, 1. 2. 3. Ciltler. Ankara: TDK Yayınları: 439.
• Aşcı, Menşure (2019). Harezm Türkçesinde Söz Yapımı. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı. Ankara.
• Ata, Aysu (1997). NÀãırü’d-dìn Bin BurhÀnü’d-dìn Rabàÿzì Úıãaãü’l-EnbiyÀ. I. cilt: Giriş-Metin-Tıpkıbasım, II. cilt: Dizin. Ankara: TDK Yayınları: 681: 1-2.
• _________ (1998). Nehcü’l-FerÀdìs III (Dizin-Sözlük). Ankara: TDK Yayınları: 518.
• _________ (2016). Çağatay Türkçesinin İlk Devresi Harezm-Altın Ordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları No: 395.
• Bayraktar, Nesrin (2004). Türkçede Fiilimsiler. Ankara: TDK Yayınları: 838.
• Eckmann, János (2004). Nehcü’l-FerÀdìs, UştmaòlarnıÆ Açuú Yolı (Cennetlerin Açık Yolu) (Yay. S. Tezcan, H. Zülfikar). Ankara: TDK Yayınları: 518.
• _________ (2005). Çağatayca El Kitabı (Çev. G. Karaağaç). Ankara: Akçağ Yayınları: 456.
• Hacıeminoğlu, Necmettin (1997). Harezm Türkçesi ve Grameri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 3405.
• Kalsın, Şirvan (2013). Harezm Türkçesi Grameri -İsim- (Memluk Kıpçak ve Kuman Kıpçak Türkçesiyle Karşılaştırmalı). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Kanar, Mehmet (2008). Kanar Farsça -Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yayınları.
• Karaağaç, Günay (1997). Alıntı Kelimeler Üzerine Düşünceler, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi. C/S. 1997-II/552, 499-510.
• Korkmaz, Zeynep (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yayınları: 827.
• Sağol, Gülden (1993). Old Turkish and Persian İnter-linear Qur’an Translations I: An İnter-linear Translation of the Qur’an into Khwarazm Turkish, İntroduction, Text, Glossary and Facsimile (Part I: İntroduction and Text). Sources of Oriental Languages & Literatures 21, Turkish Sources XIX, The Department of Near Eastern Languages & Civilizations, Harvard University.
• _________ (1995). Old Turkish And Persian Inter-linear Qur’an Translations III: An Inter-linear Translation of The Qur’an Into Khwarazm Turkish, Introduction, Text, Glossary And Facsimile (Part II: Glossary). Sources of Oriental Languages & Literatures 26. Turkish Sources XXIII. The Department of Near Eastern Languages & Civilizations. Harvard University.
• Sağol Yüksekkaya, Gülden (2011). Harezm Türkçesi. Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri. s. 105-209. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Sarı, Mustafa (2014). Türkçenin Batı Dilleriyle İlişkisi. Ankara: TDK Yayınları: 920.
• Steingass, Francis (1963). A Comprehensive Persian-English Dictionary. London: Routledge & Kegan Paul Limited.
• Toparlı, Recep - Argunşah, Mustafa (2008). Mu’înü’l-Mürîd, İnceleme-Metin-Çeviri-Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: TDK Yayınları: 925.
• Toprak, Funda (2005). Harezm Türkçesinde Fiil. Ankara: Bizim Büro.
• Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları: 549.
• Yüce, Nuri (1993). Ebu’l ÚÀsım CÀrullÀh Maómÿd Bin èOmar Bin Muóammed Bin Aómed Ez-Zamaòşarì El-ÒvÀrizmì, Mukaddimetü’l-Edeb, ÒvÀrizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Ankara: TDK Yayınları: 535.