Fârâbî'den Kutbuddin Râzî'ye Madde ve Cihet: Kutbuddin Râzî’nin Mütekaddimûn ve Müteahhirûn Ayrımı Takip Edilebilir mi?

Year 2025, Volume: 7, 63 - 82, 31.10.2025

Selman Sucu

Abstract

Bu çalışma, İslam mantık geleneğinde önemli bir yeri olan “madde” ve “cihet” kavramlarını inceleyerek Kutbuddin Râzî’nin (ö. 766/1365) bu bağlamdaki yaklaşımını ele almaktadır. 14. yüzyılın önemli mantıkçı ve filozoflarından Kutbuddin Râzî Levâmiu’l-esrâr ve Muhâkemât adlı eserlerinde mantıkçıların modalite konusunda özellikle de madde-cihet ayrımı etrafında mütekaddimûn ve müteahhirûn olarak ikiye ayrıldıklarını ifade etmekte ve ayrıştıkları hususları belirtmektedir. Görebildiğimiz kadarıyla bu meselede böyle bir ayrımın var olduğu ilk defa kendisi tarafından dile getirilmiştir. Makalede, özellikle mütekaddimîn ve müteahhirîn olarak ikiye ayrıldığı öne sürülen mantıkçılar arasında söz konusu kavramlara yüklenen anlam farklılıkları analiz edilmiştir. Çalışma, klasik mantık literatüründe geçen örnekler, tanımlar ve tartışmalar üzerinden ilerleyerek bu ayrımın gerçekten ne derece anlamlı olduğunu ve İslam mantık geleneğinde takip edilir olup olmadığını tartışmaktadır. Ayrıca, Râzî’nin ilgili kavramları nasıl yorumladığı, bu yorumların sistematik bir farklılığa mı işaret ettiği yoksa terminolojik bir tercih mi olduğu sorusu çerçevesinde analiz edilmiştir. Kutbuddin Râzî, madde-cihet ayrımında mütekaddimûn ve müteahhirûn arasında keskin bir ayrım olduğunu öne sürse de, bu ayrımın tüm hatlarıyla net bir şekilde var olduğu söylemek güçtür. Metinler üzerinde yapılan incelemeler, Fârâbî’den Hûnecî’ye kadar uzanan süreçte, belirli görüş ayrılıkları olsa da, madde-cihet ayrımı hususunda fikirlerde radikal kopuşlardan çok, kavramsal bir dakikleşme ve düşünsel süreklilik olduğunu göstermektedir. Râzî’nin bu ayrımı büyük bir ıstılah farkı olarak görmesi, aslında zamanla gelişen dil ve üslup farklılıklarının kendisi tarafından belirli bir tarzda yorumlanması olarak değerlendirilebilir.

Keywords

Mantık , Modalite , İbn Sînâ , Kutbuddin Râzî , Cihet

من الفارابي إلى قطب الدين الرازي المادة والجهة: هل يمكن اتباع التمييز الذي وضعه قطب الدين الرازي بين المتقدمين والمتأخرين؟

Abstract

يتناول هذا البحث مفهومي "المادة" و"الجهة" اللذين يحتلان مكانة مهمة في التراث المنطقي الإسلامي، من خلال تحليل موقف قطب الدين الرازي (ت. ٧٦٦هـ/١٣٦٥م) في هذا السياق. يُشير قطب الدين الرازي، وهو من أبرز المناطقة والفلاسفة في القرن الرابع عشر، في كتابيه لوامع الأسرار والمحاكمات، إلى انقسام المناطقة في مسألة المودالية، ولا سيما في التمييز بين المادة والجهة، إلى فريقين: المتقدّمين والمتأخّرين، ويحدد مواطن اختلافهم. وبحسب ما يبدو، فإنّه أول من صرّح بوجود هذا التمييز في هذه المسألة.
وقد تم في هذه الدراسة تحليل الفروقات في المعاني التي أُعطيت لهذين المفهومين، ولا سيما بين المناطقة الذين يُزعم أنهم ينتمون إلى فريقي المتقدّمين والمتأخّرين. ويناقش البحث مدى معقولية هذا التمييز، وإمكانية تتبّعه في التراث المنطقي الإسلامي، من خلال الأمثلة والتعاريف والمناقشات الواردة في الأدبيات المنطقية الكلاسيكية.
كما تم تحليل كيفية تفسير الرازي لهذين المفهومين، وذلك في إطار التساؤل عمّا إذا كانت هذه التفسيرات تشير إلى اختلاف منهجي منظّم، أم أنها مجرّد تفضيلات مصطلحية. وفي الختام، على الرغم من أنّ قطب الدين الرازي يرى أنّ هناك تمايزًا حادًّا بين المتقدّمين والمتأخّرين في مسألة التمييز بين المادة والجهة، فإنّه يصعب القول إنّ هذا التمييز واضح المعالم بجميع أبعاده. إذ تُظهر الدراسات النصية أنّه، على الرغم من وجود بعض الاختلافات في الآراء من الفارابي إلى الخونجي، فإنّ المسألة لا تشهد قطيعة جذرية، بل تشير إلى دقة مفهومية متزايدة واستمرارية فكرية. ويمكن اعتبار رؤية الرازي لهذا التمييز كفارق اصطلاحي كبير، تفسيرًا منه لاختلافات الأسلوب واللغة التي تطورت بمرور الزمن.

Keywords

المنطق , الموجهات , أبن سينا , قطب الدين الرازي , المادة

Matter and Modality from al-Fārābī to Kutb al-Dīn al-Rāzī: Is Kutb al-Dīn al-Rāzī’s Distinction Between Mutaqaddimūn and Mutaʾakhkhirūn Sustainable?

Abstract

This study examines the concepts of matter (mādda) and modality (jihha), which occupy a significant place in the Islamic logical tradition, and analyzes the approach of Kutb al-Dīn al-Rāzī (d. 766/1365) within this context. As one of the prominent logicians and philosophers of the 14th century, al-Rāzī states in his works Lawāmiʿ al-asrār and al-Muḥākamāt that logicians are divided into two groups—mutaqaddimūn (the earlier ones) and mutaʾakhkhirūn (the later ones) —particularly with respect to modality, and more specifically around the matter–modality distinction. As far as we can observe, this is the first time such a division is explicitly articulated in relation to this issue.
The article analyzes the differences in meaning attributed to these concepts, especially among the logicians who are claimed to be divided into mutaqaddimūn and mutaʾakhkhirūn. The study proceeds through examples, definitions, and discussions found in classical logical literature, and questions how meaningful this distinction truly is and whether it can be consistently traced in the Islamic logical tradition. Furthermore, it investigates how al-Rāzī interprets these concepts, and whether his interpretations point to a systematic difference or merely reflect a terminological preference.
In conclusion, although Kutb al-Dīn al-Rāzī claims a sharp distinction between the mutaqaddimūn and mutaʾakhkhirūn in terms of the matter–modality dichotomy, it is difficult to affirm that such a distinction exists in a fully clear and comprehensive manner. Analyses of the texts show that, although there are certain differences of opinion throughout the period stretching from al-Fārābī to al-Khūnajī, what appears in regard to the matter–modality distinction is less a radical break and more a conceptual refinement and an intellectual continuity. That al-Rāzī views this distinction as a major terminological shift may in fact be considered as his own interpretation of the differences in language and style that had developed over time.

Keywords

Logic , modality , Avicenna , Qutb al-Din al-Razi , Mādda

References

• Alağaş, Emrah. Necmeddin el-Katibi’nin Bahru’l-fevaid Adlı Eserinin Tahlil ve Tahkiki. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Altaş, Eşref. “Fahreddin er-Râzî‘nin Eserlerinin Kronolojisi.” İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, ed. Ömer Türker – Osman Demir, 91–164. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Asad, Ahmed Q. “The Jiha/Tropos-Madde/Hule Distinction in Arabic Logic and Its Significance for Avicenna’s Modals.” In The Unity of Science in the Arabic Tradition, ed. Shahid Rahman – Tony Street. Hollanda: Springer, 2008.
• Aybay, Engül. Efdalüddîn el-Hûnecî’de Kipler Mantığı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Behmenyâr b. el-Merzubân. et-Tahsil, ed. Murtaza Mutahhari. Tahran: İntişârât-ı Danişgâhı Tahran, 1375.
• Daşdemir, Yusuf. İbn Sînâ Mantığında Modalite. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Ebherî, Esîrüddin. Keşfü’l-hakâik fî tahrîri’d-dekâik, ed. Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Çantay Kitabevi, 1998.
• Fârâbî. Kitâbun fi’l-mantıki’l-İbâre, ed. Muhammed Selim Salim. Kahire: Matbatü Dâru’l-Kütüb, 1976.
• Fârâbî. Şerhu’l-Fârâbî li-kitâbi Aristûtâlîs fi’l-İbâre, ed. Wilhelm Kutsch – S. J. Stanley Marrow. Beyrut, 1971.
• Hûnecî, Efdalüddin. Keşfü’l-esrâr an gavâmizi’l-efkâr, ed. Khaled El-Rouayheb. Berlin ve Tahran: Iranian Institute of Philosophy & Institute of Islamic Studies, Free University of Berlin, 2010.
• İbn Haldun. el-Mukaddime, ed. Derviş el-Cüveydî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1995.
• İbn Sînâ. en-Necât, ed. Muhyiddin Sabri el-Kürdî. Mısır: el-Matbatü’s-Saâde, 1938.
• İbn Sînâ. İşaretler ve Tembihler, çev. Muhittin Macit vd. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2015.
• İbn Sînâ. Mantıku’l-meşrikiyyîn. Kum: Mektebe-i Ayetullah el-Uzma, 1405.
• İbn Sînâ. Yorum Üzerine, çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• Karaismail, Fatma. Fahreddin er-Râzî’nin Önerme Anlayışı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Kâtibî, Necmeddin. Câmiu’d-dekâik fî keşfi’l-hakâik, ed. Selman Sucu vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2022.
• Kâtibî, Necmeddin. Şerhu Keşfi’l-esrâr. Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 1418.
• Kaya, M. Cüneyt. Varlık ve İmkân: Aristoteles’ten İbn Sina’ya İmkanın Tarihi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Keşşî, Zeynüddin. Hadâiku’l-hakâik. Köprülü Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa, 864.
• Kuşlu, Harun. Nasiruddin Tusi’de Önermeler Mantığı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Özbakır, Mustafa. “Osmanlı Dönemi Tecrîdü’l-İ’tikad Şerh ve Haşiyelerinde Mantık Tartışmaları: Madde-Kip Ayrımı.” Osmanlı’da İlm-i Mantık ve Münazara, ed. Mehmet Özturan vd., 241–258. İstanbul: İSAR Yayınları, 2022.
• Özpilavcı, Ferruh. Fârâbî’nin Önerme Anlayışı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Râzî, Fahreddin. Lübâbü’l-İşârât, ed. Abdülhafiz Sad Atıyye. Mısır: Mektebetü’l-Hanci, 1355.
• Râzî, Fahreddin. Mantıku’l-Mülahhas, ed. Ahmed Feramuz Karamelekî – Adîne Asgarinejâd. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı İmam Sâdık, 1381.
• Râzî, Fahreddin. Şerhu Uyûni’l-hikme, ed. Ahmed Hicâzî Sekkâ. 3 cilt. Tahran: Müessese’tü’s-Sâdık, 1415.
• Râzî, Fahreddin. Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbîhât, ed. Ali Rıza Necefzâde. 2 cilt. Tahran: Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, 2005.
• Râzî, Fahreddin & İbn Ebi’l-Hadîd. Şerhu’l-Âyâti’l-beyyinât, ed. Muhtar Hablî. Beyrut: Dâru Sâdır, 1996.
• Râzî, Kutbuddin. el-Muhâkemât (Tûsî’nin İşârât şerhi ile birlikte), ed. Kerim Feyzî. 3 cilt. Kum: Müessese-i Matbûât-ı Dînî, 1383.
• Râzî, Kutbuddin. Levâmiu’l-esrâr fî şerhi Metâliu’l-envâr. İstanbul: Hacı Muharrem Efendi Matbaası, 1303.
• Râzî, Kutbuddin. Tahrîru’l-kavâidi’l-mantıkiyye fî şerhi’r-Risâleti’ş-Şemsiyye (Şurûhu’ş-Şemsiyye içerisinde). İstanbul: el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye, ts.
• Sâvî, İbn Sehlân. el-Besâiru’n-nasîriyye, ed. Refîk el-Acem. Beyrut: Dâru’l-Fikr el-Lübnânî, 1993.
• Taftâzânî, Sadeddin. Şerhu’l-makâsıd, ed. Abdurrahman Umeyre. 3 cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1998.
• Taftâzânî, Sadeddin. Şerhu’ş-Şemsiyye, ed. Câdullah Bessâm Sâlih. 3. basım. Amman: Dâru’n-Nûr, 2016.
• Tûsî, Nasîruddin. el-İşârât ve’t-tenbîhât bi-şerhi Nasîriddin et-Tûsî ve Kutbiddin er-Râzî, ed. Kerim Feyzî. 3 cilt. Kum: Müessese-i Matbûât Dînî, 1964.
• Türker, Ömer. “Adududdin el-Îcî ve Ali Kuşçu Tartışması: Ontoloji Tartışması Kipler Mantığının Bir Devamı mıdır?” Nazariyat: İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 10/2 (2024): 1–19.