İsmail Gelenbevî’de Mantığın Konusu ve Mevzûu’l- Mantık Risalesi

Year 2025, Volume: 7, 1 - 20, 31.10.2025

Havva Kızılçardak Özdemir

Abstract

Amacı düşünceyi hatadan korumak olan mantık ilminin konusuyla ilgili iki ana akım ortaya çıkmıştır. Birincisi mantığın konusunun ikinci akledilirler olduğunu söylerken diğeri tasavvurî ve tasdîkî bilnenlerin halleri olduğunu savunmaktadır. Fârâbî kendinden önceki tartışmaları dikkate alarak ikinci akledilirler kavramını ortaya koymuş, ancak mantığın konusunun ikinci akledilirler olduğunu belirgin bir şekilde söyleyen ilk filozof İbn-i Sinâ olmuştur. Bu nedenle mantığın konusunun ikinci akledilirler olduğunu düşünenler İbn Sînâ çizgisindeki filozoflar olarak ifade edilmiştir. Bu alimler; Ömer b. Sehlan es-Sâvî (ö.1145), Fahreddin Râzî (ö.1210), Tûsî (ö.1273), Şehrezûrî (1288), Şemseddin Semerkandî (ö.1303), Kutbüddin Râzî (ö.1365) ve Cürcânî’dir. (ö.1413).
İkinci görüşü savunan alimler ise; Efdâlüdîn el-Hunecî (ö.1248) Hunecî’nin öğrencisi İbn-i Vasîl el-Hamavî (ö.1298), Esîrüddün Ebherî (ö.1265), Sirâceddin Urmevî (ö.1283), Necmeddîn el-Kâtibî (ö.1277) ve 14. yy. alimlerinden olan Taftazânî’dir (ö.1390).
18. yüzyılın önde gelen Osmanlı âlimlerinden biri olan Gelenbevî, mantığın konusunu “tasavvurât” ve “tasdikât” olarak görenler arasında yer almaktadır. Bu görüşünü mantığa dair kaleme aldığı eserlerinde açık bir şekilde ifade etmektedir. Ayrıca kendisine nispet edilen ve mantığın konusu hakkındaki tartışmaları özetleyen kısa bir risale olan Mevzûu’l-Mantık da mevcuttur. Söz konusu risalede, meseleye dair çeşitli görüşler ve bu görüşlere yöneltilen itirazlar ele alınmakla birlikte yaklaşımları savunan âlimlerin isimleri zikredilmemektedir.
Metinde, mantığın konusunun ikinci akledilirler olduğunu ileri sürenler mütekaddimûn, bilinenlerden bilinmeyene ulaştırması açısından tasavvûrât ve tasdîkât olduğunu düşünenler ise müteahhirûn olarak olarak geçmektedir. Bununla birlikte risalede, bu iki yaklaşım arasında açık bir tercihte bulunulmamaktadır. Gelenbevî’ye ait mevcut mantık eserleri incelendiğinde, söz konusu iki sayfalık risalenin bu eserlerin herhangi birinden iktibas edilmediği tespit edilmiştir.

Keywords

Mantık , İkinci Akledilirler , Tasavvur , Tasdik , İsmail Gelenbevî , Mevzûu’l-Mantık

The Subject of Logic in İsmail Gelenbevî and the Treatise Mawḍūʿ al-Manṭiq

Abstract

The science of logic, whose fundamental aim is to safeguard human thought from error, has historically witnessed two principal approaches regarding its subject matter. The first holds that the subject of logic is the “second intelligibles” (al-maʿqūlāt al-thāniyya), while the second maintains that logic deals with the cognitive states of conceptualization (taṣawwurāt) and assent (taṣdīqāt).
Al-Fārābī, taking into consideration earlier debates, introduced the concept of second intelligibles; however, the first philosopher to explicitly designate these as the subject of logic was Ibn Sīnā. As such, those who adopt this view are generally referred to as philosophers following the tradition of Ibn Sīnā. Among the leading figures of this school are ʿUmar b. Sahlān al-Sāwī (d. 1145), Fakhr al-Dīn al-Rāzī (d. 1210), Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī (d. 1273), Shahrzūrī (d. 1288), Shams al-Dīn al-Samarqandī (d. 1303), Quṭb al-Dīn al-Rāzī (d. 1365), and Sayyid Sharīf al-Jurjānī (d. 1413).
In contrast, those who argue that the subject of logic comprises two types of knowledge—conceptualization and assent—represent an alternative tradition. Notable proponents of this view include Afdal al-Dīn al-Khūnajī (d. 1248), his student Ibn Wāṣil al-Ḥamawī (d. 1298), Athīr al-Dīn al-Abharī (d. 1265), Sirāj al-Dīn al-Urmawī (d. 1283), Najm al-Dīn al-Kātibī (d. 1277), and Saʿd al-Dīn al-Taftāzānī (d. 1390), a prominent scholar of the fourteenth century.
In this context, one of the eminent Ottoman scholars of the eighteenth century, Gelenbevī, is among those who maintained that the subject of logic consists of taṣawwurāt and taṣdīqāt. He articulates this view explicitly in his works on logic. Moreover, a brief treatise attributed to him, entitled Mawḍūʿ al-Manṭiq (“The Subject of Logic”), summarizes the debates surrounding this issue. In this treatise, various opinions and the objections directed at them are discussed; however, the names of the scholars who support these positions are not mentioned.
The treatise refers to those who regard second intelligibles as the subject of logic as the mutaqaddimūn (early scholars), and those who maintain that conceptualization and assent—considered in terms of leading from the known to the unknown—form its subject as the mutaʾakhkhirūn (later scholars). Nevertheless, the treatise refrains from explicitly favoring either of these two approaches.
Upon examining Gelenbevī’s extant logical works, it has been determined that this two-page treatise was not excerpted from any of them, but rather was composed as an independent text.

Keywords

Logic , Second Intelligibles , Tasawwur , Tasdīq , İsmail Gelenbevî , Mawḍūʿ al-Manṭiq

References

• ABDUNNÂFÎ İFFET EFENDÎ. Tercüme-i Burhân-ı Gelenbevî. Haz. İbrahim Çapak, Mesud Öğmen, Abdullah Demir. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• ALPER, Ömer. “Akledileni Akletmek: İslâm Mantık Geleneğinde ‘İkinci Akledilirler’in Yorumu ve Osmanlı’da Alımlanması Üzerine Bir İnceleme.” Nazariyat: İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 1/2 (2015): 35–68.
• ARİSTO. Organon IV: İkinci Analitikler. Çev. Hamdi Ragıp Atademir. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1951.
• EL-HÛNECÎ, Efdâlüddîn. Keşfü’l-esrâr ʿan gavâmizi’l-efkâr. Tahran: Müessese-i Pejûheş-i Hikmet ve Felsefe-i İran, 1389.
• EL-KEVSERÎ, Muhammed Zâhid. “Gelenbevî İsmail Efendi.” Çev. Musa Alak. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2005).
• EL-ROUAYHEB, Khaled. Development of Arabic Logic (1200–1800). Basel: Schwabe Verlag, 2019.
• EL-ROUAYHEB, Khaled. “Post-Avicennan Logicians on the Subject Matter of Logic: Some Thirteenth- and Fourteenth-Century Discussions.” Arabic Sciences and Philosophy 22/1 (Mart 2012): 69–90.
• FÂRÂBÎ. İhsaü’l-ulûm (İlimlerin Sayımı). Çev. Ahmet Ateş. Ankara: MEB Yayınları, 1990.
• FÂRÂBÎ. Kitâbu’l-Burhân. Çev. Ömer Türker, Ömer Mahir Alper. İstanbul: Klasik Yayınları, 2008.
• FÂRÂBÎ. Kitâbu’l-Huruf (Harfler Kitabı). Çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• FENARÎ, Şemseddin Muhammed b. Hamza b. Muhammed Molla. el-Fevâidü’l-Fenariyye = Hâşiye alâ Şerhi İsaguci / Kul Ahmed = İsaguci / Esirüddin el-Ebherî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2014.
• GELENBEVÎ, İsmail. Burhân. İstanbul: Matbâ-ı Osmaniyye, 1310/1892.
• GELENBEVÎ, İsmail. Gelenbevî fî ilmi’l-mantık alâ metni Îsâgûcî. Amman: Dârü’n-Nûrü’l-Mübîn, 2016.
• GELENBEVÎ, İsmail. Ḥâşiye ʿalâ Tehẕîbi’l-manṭıḳ ve’l-kelâm. İstanbul: (y.y.), 1288 H.
• GELENBEVÎ. Risâle (el-mensûbe ile’l-Gelenbevî) fî mevzûi’l-mantık.
• HACINEBİOĞLU, İsmail Latif. “İsmail Gelenbevî’nin Mantık Bilimine Katkıları.” Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyet’e Katkıları Sempozyumu Bildirileri. Isparta, 2007.
• HARPÛTÎ, Yûsuf Şükrü. Nâmûsü’l-îkān. İstanbul, 1858.
• İBN SÎNÂ. Kitâbu’ş-Şifâ II: Analitikler. Çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2015.
• İBN SÎNÂ. Kitâbu’ş-Şifâ: Mantığa Giriş (Medhal). Çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• İBN SÎNÂ. Metafizik. Çev. Ekrem Demirli, Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• KARADÂĞÎ, Ömer. Hâşiyetü’l-Karadâğî. Kahire: Matbʿatü’s-Saʿâde, 1933.
• KUŞLU, Harun. “Ebû Bişr Mettâ’dan İbn Sînâ’ya Mantığın Konusu: Söz ve Lafızlar mı, Yoksa İkinci Makul Anlamlar mı?” İslâm Araştırmaları Dergisi, 1–28.
• KUŞLU, Harun. “Gelenbevî’ye Nispet Edilen Mevzûu’l-Mantık Risalesi Üzerine Bir İnceleme.” Osmanlı Düşüncesi: Kaynakları ve Tartışma Konuları. İstanbul: Mayha Yayıncılık, 2019.
• KUŞLU, Harun. Nasîruddin Tûsî’de Önermeler Mantığı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• MUSÛLÎ, Hasan Hüsni. Tenvirü’l-Burhan. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1307/1890.
• NASÎRÜDDİN TÛSÎ. Şerhu’l-İşârât ve’t-Tenbîhât. Ed. Süleyman Dünya. Kahire: Dârü’l-Meʿârif, 1960.
• NASÎRÜDDİN TÛSÎ. Taʿdîlü’l-miʿyâr fî nakdi Tenzîli’l-efkâr. Ed. M. Muhakkik, T. Izutsu. Tahran: University of Tehran Press, 1974.
• NECMEDDİN KÂTİBÎ. Câmiʿu’d-dekâik fî keşfi’l-hakâik. Çev. Selman Sucu, Ömer Odabaş, Sacide Ataş, A. Şeyma Taç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2022.
• ÖMER B. SEHLÂN ES-SÂVÎ. el-Besâʾirü’n-Naṣîriyye fî ʿilmi’l-manṭık. Ed. Muhammed Abduh. Kahire: Matbaatü’l-Kübrâ, 1898.
• ÖZTURAN, Mehmet. İbn Sînâ Sonrası Kavram Mantığı: Kâtibî ve Kutbüddin Râzî Örneği. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• ÖZTURAN, Mehmet. “Seyyid Şerîf Cürcânî’nin Risâle fî taksîmi’l-ilm Adlı Eserinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi.” Nazariyat: İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 1/2 (2015): 101–138.
• PENCİYUNÎ, Abdurrahman. Hâşiyetü’l-Penciyûnî. Kahire: Matbʿatü’s-Saʿâde, 1933.
• SEYYİD ŞERİF CÜRCÂNÎ. Hâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Metāliʿ. Kum: Süleymanzâde Matbaası, 2012.
• SEYYİD ŞERİF CÜRCÂNÎ. Hâşiye alâ Şerhi’ş-Şemsiyye. Ed. Muhsin Bîdârfer. Kum: Menşûrât-ı Bîdâr, 2005.
• RÂZÎ, Fahreddin. Mantıku’l-Mülahhas. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı İmam Sâdık, 1381.
• RÂZÎ, Kutbiddin. Levâmiu’l-esrâr fî şerhi Metâliu’l-envâr, c.1. Kum: Süleymanzâde Matbaası, 1433.
• RÂZÎ, Kutbiddin. Taḥrîrü’l-ḳavâʿidi’l-manṭıḳıyye fî şerḥi’r-Risâleti’ş-şemsiyye. Kum: Menşûrât-ı Bîdâr, 1424 H.
• RİZEVÎ, Mustafa. Şerḥ-i Dîbâce-i Burhân. (y.y., t.y.).
• SABRA, Abdulhamid I. “İbn Sînâ’da Mantığın Konusu.” Çev. Yusuf Daşdemir. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2015): 221–240.
• SEDAD, Ali. Mîzânu’l-Ukûl fi’l-Mantık ve’l-Usûl. Haz. İbrahim Çapak, Harun Kuşlu, Metin Aydın. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• ŞİRVÂNÎ, Ahmet Hamdi, Said Paşa, Mehmed Hâlis. Mantık Metinleri. Haz. Kudret Büyükcoşkun. C.1. İstanbul: İşaret Yayınları, t.y.
• TÜRKER, Ömer. “Kutbüddin er-Râzî’de Tasdîk Kavramı ve Felsefî İçeriği.” Nazariyat: İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 5/2 (Ekim 2019): 1–19.