DİALECTİCAL MATLŪBS İN IBN RUSHD: DEFİNİTİON (HADD), PROPERTY (KHASSA), GENUS, AND ACCİDENT

Year 2025, Volume: 7, 21 - 35, 31.10.2025

Ayşe Serpen , Şerefettin Adsoy

Abstract

Bu makalede, Aristoteles’in Topikler adlı eserinde merkezi bir konumda yer alan "yüklem" (predicate) kavramı, İslâm düşüncesinde bu eserin etkisiyle şekillenen cedel anlayışı çerçevesinde ele alınmakta ve özellikle İbn Rüşd’ün Telhîsu Kitâbü’l-Cedel adlı şerhindeki yorumları bağlamında cedelî matlûbların teorik işlevi ele alınmaktadır.
Çalışmada, cedelî kıyasın yapı taşlarından biri olan yüklemlerin mahiyeti, sınıflandırılması ve cedelî tartışmalarda üstlendikleri epistemolojik rolün ortaya koyulması hedeflenmektedir. Bu bağlamda yüklemin “matlûb” olarak adlandırılmasının gerekçesi, cedelî öncüllerde taşıdığı mantıksal işlev ve Aristotelesçi geleneğin İslâm mantık geleneğine etkisi bağlamında tartışmaya açılmaktadır. Çalışma, Aristoteles’in dört temel yüklem türü olarak belirlediği tanım (hadd), nitelik (hassâ), cins ve ilinti (araz) ayrımının, cedelî kıyaslarda nasıl bir fonksiyon icra ettiği ve bu ayrımın İbn Rüşd tarafından nasıl sistemleştirildiğini irdelenmektedir. Bu dört yüklem kategorisinin yalnızca öncüllerin değil, aynı zamanda tartışma konularının (matlûblar) belirlenmesinde oynadığı belirleyici rol, teorik temelleriyle birlikte ele alınmaktadır.
Metin çözümlemesine dayanan bu çalışma, öncelikle Aristoteles’in Topikler eserinde yüklemlerle ilgili yaptığı tasnifi açıklığa kavuşturulmakta, ardından İbn Rüşd’ün bu tasnifi Telhîs’inde nasıl yorumladığı karşılaştırmalı bir yaklaşımla ortaya koyulmaktadır. Özellikle cedelî kıyasın öncüllerini oluşturan soruların, bu yüklem kategorileriyle olan ilişkisi üzerinde durularak, mantıkî işleyişin analitik boyutu açımlanmaktadır.
Cedelî mantıkta yüklemlerin yalnızca dilsel ögeler değil, aynı zamanda sistematik düşünme biçimini kuran temel unsurlar olduğu ve bu bakımdan Topikler'in yapısının da bu mantık çerçevesinde inşa edildiği savunulmaktadır. İbn Rüşd’ün yaklaşımı ise, Aristoteles’in sistemini İslâm mantık geleneğiyle buluşturarak cedelî tartışma becerisini kuramsal bir temele oturtma çabasının bir örneği olarak değerlendirilmektedir.

Keywords

Logic , Jadal , Jadal Matlûb , Averroes , Aristotle , Topics

İbn Rüşd’de Cedelî Matlûblar: Hadd, Hassâ, Cins ve Araz

Abstract

Bu makalede, Aristoteles’in Topikler adlı eserinde merkezi bir konumda yer alan "yüklem" (predicate) kavramı, İslâm düşüncesinde bu eserin etkisiyle şekillenen cedel anlayışı çerçevesinde ele alınmakta ve özellikle İbn Rüşd’ün Telhîsu Kitâbü’l-Cedel adlı şerhindeki yorumları bağlamında cedelî matlûbların teorik işlevi ele alınmaktadır.
Çalışmada, cedelî kıyasın yapı taşlarından biri olan yüklemlerin mahiyeti, sınıflandırılması ve cedelî tartışmalarda üstlendikleri epistemolojik rolün ortaya koyulması hedeflenmektedir. Bu bağlamda yüklemin “matlûb” olarak adlandırılmasının gerekçesi, cedelî öncüllerde taşıdığı mantıksal işlev ve Aristotelesçi geleneğin İslâm mantık geleneğine etkisi bağlamında tartışmaya açılmaktadır. Çalışma, Aristoteles’in dört temel yüklem türü olarak belirlediği tanım (hadd), nitelik (hassâ), cins ve ilinti (araz) ayrımının, cedelî kıyaslarda nasıl bir fonksiyon icra ettiği ve bu ayrımın İbn Rüşd tarafından nasıl sistemleştirildiğini irdelenmektedir. Bu dört yüklem kategorisinin yalnızca öncüllerin değil, aynı zamanda tartışma konularının (matlûblar) belirlenmesinde oynadığı belirleyici rol, teorik temelleriyle birlikte ele alınmaktadır.
Metin çözümlemesine dayanan bu çalışma, öncelikle Aristoteles’in Topikler eserinde yüklemlerle ilgili yaptığı tasnifi açıklığa kavuşturulmakta, ardından İbn Rüşd’ün bu tasnifi Telhîs’inde nasıl yorumladığı karşılaştırmalı bir yaklaşımla ortaya koyulmaktadır. Özellikle cedelî kıyasın öncüllerini oluşturan soruların, bu yüklem kategorileriyle olan ilişkisi üzerinde durularak, mantıkî işleyişin analitik boyutu açımlanmaktadır.
Cedelî mantıkta yüklemlerin yalnızca dilsel ögeler değil, aynı zamanda sistematik düşünme biçimini kuran temel unsurlar olduğu ve bu bakımdan Topikler'in yapısının da bu mantık çerçevesinde inşa edildiği savunulmaktadır. İbn Rüşd’ün yaklaşımı ise, Aristoteles’in sistemini İslâm mantık geleneğiyle buluşturarak cedelî tartışma becerisini kuramsal bir temele oturtma çabasının bir örneği olarak değerlendirilmektedir.

Keywords

Mantık , Cedel , Cedelî Matlûb , İbn Rüşd , Aristoteles , Topikler

References

• ADSOY, Şerefettin. Aklını Kullanacaklar İçin Mantık. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2022.
• AKALIN, Şükrü Halûk. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• ARİSTOTELES. Organon V (Topikler). Çev. Hamdi Ragıp Atademir. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1967.
• ARİSTOTELES. Kategoriler ve Önermeler. Çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2017.
• ARSLAN, Ahmet. İlkçağ Felsefe Tarihi. 1. Kitap. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2009.
• ATALAY, Hâmit. İngilizce-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999, 1/1007.
• BİRAND, Kamuran. İlk Çağ Felsefe Tarihi. Ankara: Ankara İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1987.
• BİRGÜL, Mehmet Fatih. İbn Rüşd’de Burhan. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2013.
• CEVİZCİ, Ahmet. Paradigma Felsefe Sözlüğü, “Cedel” maddesi. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 2013.
• CEVİZCİ, Ahmet. Paradigma Felsefe Sözlüğü, “Diyalektik” maddesi. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 2013.
• Butterworth, Charles E. İbn Rüşd’ün Aristo’nun Topikleri, Retoriki ve Poetiki Üzerine Üç Kısa Şerhi (Averroes’ Three Short Commentaries on Aristotle’s “Topics”, “Rhetoric” and “Poetics”). Albany: State University of New York Press, 1977. Çev. Metin Özdemir, Kelam Araştırmaları 7:2 (2009).
• ÇELİK, Zeynep. Diyalojik İlgisizlik. Ankara: Nobel Bilimsel Yayıncılık, 2024.
• ÇETİN, Ali. Mantıkta Diyalektik. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, 2010.
• EMİROĞLU, İbrahim. “Cedel Nedir?” Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (1999).
• EMİROĞLU, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 2009.
• EVERY, Robert vd. (ed.). İngilizce-Türkçe Redhouse Sözlüğü. İstanbul: Redhouse Yayınevi, 1996.
• FÂRÂBÎ. “Kitabu’l-Burhan.” Mantık İnde’l-Farabi içinde. Thk. Macit Fahri. Beyrut, 1986.
• FÂRÂBÎ. Kitabü’l-Cedel. (el-Mantık inde’l-Fârâbî III içinde). Thk. Refik el-‘Acem. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1986.
• HİLAV, Selahattin. Diyalektik Düşüncenin Tarihi. 3. Basım. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2018.
• İBN RÜŞD, Ebu’l-Velid. Telhisu Kitabi Aristoteles fi’l-Cedel. Thk. Muhammed Selîm Sâlim. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyye, 1980.
• İBN RÜŞD. Telhisu Kitabü’l-Burhan. Thk. Mahmud Kasım. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyye, 1982.
• İBN RÜŞD. “Topika Üzerine Küçük Şerh.” Çev. Ali Tekin. KTÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (Güz 2014).
• İBN MANZUR, Muhammed b. Mükerrem. Lisanü’l-Arab. Beyrut, 1965, c. XI.
• İBN SÎNÂ. el-İşarât ve’t-Tenbîhât. Çev. Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İBN SÎNÂ. Topikler. Çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2014.
• KİNDÎ. Felsefî Risâleler, “Aristoteles’in Kitaplarının Sayısı Üzerine.” Çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• ÖNER, Necati. Klasik Mantık. İstanbul: Divan Kitap, 2013.
• ÖZLEM, Doğan. Mantık. İstanbul: İnkılâb Yayınları, 1999.
• PLATON. Devlet. Çev. Cenk Saraçoğlu, Veysel Atayman. İstanbul: Bordo Siyah Yayınları, 2005.
• PLATON. Protagoras. Çev. Ari Çokana. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2022.
• PLATON. Gorgias. Çev. Mehmet Rifat, Sema Rifat. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
• PLATON. Sofist. Çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2011.
• McKEON, Richard. “Dialectic and Political Thought and Action.” Ethics 65/1 (Ekim 1945).
• ROSS, David. Aristoteles. Çev. Ahmet Arslan, İhsan Oktay Anar, Özcan Kavasoğlu, Zerrin Kurtoğlu. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2002.
• YAVUZ, Yusuf Şevki. “Cedel.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 7/209–210. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• YENİŞEHİRLİOĞLU, Şahin. “Felsefe ve Diyalektik.” Bilgi Kuramı (Epistemoloji). Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1982.