AN EMBROIDERY TECHNIQUE IN MUGHAL PERIOD FABRIC ART: ZARDOZI

Year 2025, Volume: 18 Issue: 51, 1832 - 1854, 28.09.2025

Fadime Özler Kaya

https://doi.org/10.12981/mahder.1602926

Abstract

Due to its geopolitical location, cultural interaction has been intense throughout history in India. In addition to this cultural interaction, India has had an important place in the field of textile as well as many other fields. India has been an important factor of balance in world trade since it is especially the homeland of cotton and has had a voice in textile production based on cotton. Although it falls behind in the income balance connected to world textile production, textiles and activities depending on textiles have always continued in India. Despite India has a textile history going back to 3000s B.C, the earliest Indian embroidered fabric pieces are dated to the 16th century. Zardozi, featuring among these embroidered fabrics, is a precious embroidery technique maintaining its impression not only in the period it emerged but also today. The word zardozi was composed of “zar/zer” meaning gold in Persian and “dozi” meaning embroidery. Although zardozi existed in India in earlier times, Mughal period was its golden age. Zardozi, which had a free work and free market until then, Zardozi, which had a free work and free market until then, it was state-mandated in Mughal period and became more systematic, controlled and more popular. The fact that clothes embroidered with zardozi technique became widespread among rulers, members of dynasty and other leading top officials and the use of it in state ceremonial practices intensely in both Mughals and the subdivisions ruled by nawabs was effective on this situation. Today, the fact that zardozi is preferred in daily stuff, it was sought after in fashion design and this art is continued as a handicraft and livelihood in many regions of India has prevented it to be lost and increased its historical value. This study introduced zardozi embroidery technique by presenting its historical development, production processes and today’s examples. After the literature review, zardozi workshops in Agra were visited, craftsmen were interviewed, practices were observed and information related to zardozi embroidery technique was gathered by the way of experiencing personally. This study aimed to introduce zardozi embroidery technique to the world of science and to lead the studies on this issue.

Keywords

Mughals , India , Fabric Art , Embroidery Technique , Zardozi

BÂBÜRLÜ DEVRİ KUMAŞ SANATINDA ÖNE ÇIKAN BİR TÜRK NAKIŞ TEKNİĞİ: ZERDÛZİ

Abstract

Hindistan MÖ 3000’lere uzanan tekstil üretimi geçmişine sahip olmasına rağmen günümüze kadar gelmeyi başarmış en eski Hint işlemeli kumaş parçaları XVI. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Bu işlemeli kumaşlar arasında öne çıkan zerdûzi, sadece ortaya çıktığı dönemde değil günümüzde de etkisini devam ettiren değerli bir nakış tekniği olmuştur. Zerdûzi nakış tekniğinin Orta Çağ’da Türkistan, Hindistan ve İran’da kullanıldığı bilinmektedir. Zerdûzi Hindistan’a Türkistan’dan göç eden Türk toplulukları aracılığıyla gelmiştir. Zerdûzi çeşitli bölgelerde hatta Hindistan’da dahi daha önce görülmesine rağmen Bâbürlüler döneminde altın çağını yaşamıştır. O döneme kadar serbest bir işleyiş ve piyasaya sahip olan zerdûzi, Delhi Türk Sultanlığı ve sonrasında Bâbürlülerle birlikte devlet himayesinde sistemli, kontrollü işleyiş ile daha popüler hale gelmiştir. Bunda zerdûzi tekniği ile işlenen giysilerin hükümdar, hanedan ve ileri gelen diğer devlet erkânı arasında yaygınlaşması ve devlet teşrifat uygulamalarında yoğun bir şekilde kullanılması etkili olmuştur. Zerdûzinin bugünkü Hindistan’ın en önemli geçim kaynaklarından biri olmasından ve özellikle Hindistan’da popüler hale gelmesinde yine Delhi Türk Sultanlığı ve devamındaki Bâbürlülerin rolü büyüktür. Bu çalışmada zerdûzi nakış tekniğinin tarihsel gelişimi, yapım aşamaları ve günümüzdeki örnekler üzerinden tanıtımı yapılmıştır. Bu araştırma için literatür taraması yapıldıktan sonra, Agra şehrindeki zerdûzi atölyeleri ziyaret edilmiş, ustalarla görüşülmüş, uygulamalar gözlemlenmiş ve bizzat deneyimleme yoluyla zerdûzi nakış tekniğine dair bilgiler toplanmıştır. Ayrıca Türkiye Selçukluları ve Osmanlılarda zerdûzi kullanımı arşiv belgeleri ve diğer kaynaklar ışığında aydınlatılmaya çalışılmıştır. Bu araştırma ile zerdûzi nakış tekniğinin bilim dünyasına tanıtılması ve araştırmanın, bu konu ile ilgili çalışmalara öncülük etmesi amaçlanmıştır.

Keywords

Bâbürlüler , Hindistan , Kumaş Sanatı , Nakış Tekniği , Zerdûzi

Ethical Statement

Etik beyan gerekmemektedir.

Supporting Institution

Herhangi bir kurum desteklemektedir.

Thanks

-

References

• Açıkgöz, F. Ü. (2018). Osmanlılar ile Hindistan sultanlıkları arasındaki diplomatik ilişkiler ve hediyeleşme (XV.-XVII. yüzyıllar). Ulakbilge, 6(31), 1683-1685.
• Agacanov, S. G. (2004). Oğuzlar. (çev.: E. N. Annaberdiyev), İstanbul: Selenge Yayınları.
• Ağa, S. F. (2018). Nusretnâme inceleme-metin (1106-1133/1695-1721). (hlz.: H. M. Topal), Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Allahverdi, R. Ş. (2021). 17. yüzyılın sonunda bir Safevî elçisinin Osmanlı devleti’ne maliyeti. İran Çalışmaları Dergisi, 5(2), 235-269.
• Allami, A. F. (1965). The Ain-i-Akbari. (çev. H. Blochmann), New Delhi: New Imperial Book Depot.
• Artamonov, M. İ. (2008). Hazar tarihi Türkler, Yahudiler, Ruslar. (çev. D. A. Batur), İstanbul: Selenge Yayınları.
• Clavijo, R. G. (1782). Historia del gran Tamorlan. Madrid: En la Imprenta de Don Antonio de Sancha.
• Crawford, H. (2010). Sümer ve Sümerler. (çev. N. Uzun), Ankara: Arkadaş Yayınevi.
• Çoruhlu, Y. (1998). Erken devir Türk sanatının abc'si. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Dzhumaev, B. (2022). Art of gold embroidery. Taşkent: Sahhof.
• Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tanci. (2022). İbn Battûta seyehatnâmesi (çev.: A. S. Aykut), Yapı Kredi Yayınları.
• Gillow, J. - Barnard, N. (1994). Traditional Indian textiles. Singapore: Thames and Hudson.
• Gökyay, O. Ş. (2006). Dedem Korkudun kitabı.. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Gupta, C. S. (1996). Zardozi (glittering gold embroidery). New Delhi: Abhinav.
• Hejzlarova, T. (2012). Uzbek gold embroidery. Annals of The Naprstek Muzeum, 33, 85-100.
• Jehangir. (1968). Tuzuk-i-Jahangiri. (çev.: A. R. Beveridge), Delhi.
• Kahraman, S. A. (2010a). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi seyahatnâmesi: Akkirman- Belgrad - Gelibolu - Manastır - Özü - Saraybosna - Slovenya - Tokat – Üsküp. C. 5/1, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kahraman, S. A. (2010b). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi seyahatnâmesi: Podgoriçe, İştib, Vidin, Peçoy, Budin, Üstürgon [Estergon], Ciğerdelen, Macaristan, Öziçe, Taşlıca, Dobra-Venedik, Mostar, Kanije. C. 6/1, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kahraman, S. A. (2010c). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi seyahatnâmesi: Podgoriçe, İştib, Vidin, Peçoy, Budin, Üstürgon [Estergon], Ciğerdelen, Macaristan, Öziçe, Taşlıca, Dobra-Venedik, Mostar, Kanije. C. 6/2, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kahraman, S. A. (2011a). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi seyahatnâmesi: Viyana, Eflak-Boğdan, Bükreş, Ukrayna, Kırım, Bahçesaray, Çerkezistan, Dağıstan, Kalmukistan, Saray, Moskova. C. 7/1, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kahraman, S. A. (2011b). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi seyahatnâmesi: Viyana, Eflak-Boğdan, Bükreş, Ukrayna, Kırım, Bahçesaray, Çerkezistan, Dağıstan, Kalmukistan, Saray, Moskova. C. 7/2, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kahraman, S. A. (2011c). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi seyahatnâmesi: Kütahya, Manisa, İzmir, Antalya, Karaman, Adana, Halep, Şam, Kudüs, Mekke, Medine. C. 9/2, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kahraman, S. A. -Dağlı, Y. (2010a). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi seyahatnâmesi: Bağdad - Basra - Bitlis - Diyarbakır -Isfahan - Malatya - Mardin - Musul - Tebriz - Van. C. 4/1, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kahraman, S. A.- Dağlı, Y. (2010b). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bağdad - Basra - Bitlis - Diyarbakır - Isfahan - Malatya - Mardin - Musul - Tebriz - Van. C. 4/2, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kansoy, U. (2023). Babürlüler devrinden günümüze fil takılarının Hint takıları ile benzerlikleri. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 5 (10), 561-614.
• Kavcı Özdemir, E. -Erdem A. (2022). Tarihsel süreç içinde Türk-Hint işlemelerinin teknik ve desen özellikleri. Sosyal Bilimler Dergisi/The Journal of Social Sciences (SOBİDER), 9(57), 21-44.
• Kortel, S. H. (2006). Delhi Türk sultanlığı'nda teşkilat (1206 - 1414). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Merçil, E. (2000). Türkiye Selçukluları’nda meslekler. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Michell, G. (2007). The majesty of Mughal decoration the arthitecture of islamic India. London: Thames&Hudson.
• Muhammedcanov, A. (2011). Taşkent. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 40, 145-148, İstanbul: TDV Yayınları.
• Oral, M. Z. (1962). Selçukilerde giyim eşyası. Türk Etnografya Dergisi, 56, 14-20.
• Özdemir, E. K. - Erdem, A. (2022). Tarihsel süreç içinde Türk-Hint işlemelerinin teknik ve desen özellikleri. Sosyal Bilimler Dergisi/The Journal of Social Sciences, 57, 21-44.
• Rustambekova, A. (2010). Azerbaycan ulusal tarih müzesi koleksiyonundan Selçuklu dönemine ait kumaş örnekleri. Uluslararası Selçuklu Sempozyumu Bildirileri, (hzl.: A. Yuvalı vd.), Kayseri: Erciyes Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Merkezi.
• Singh, S. (2022). Historical Review of Zardozi. International Journal of Health Sciences, 6 (3), 6102-6108.
• Sümer, F. (1960). Anadolu’ya yalnız göçebe Türkler mi geldi? Belleten, 24(96), 567-594.
• Tavernier, J. B. (1889). Travels in India. London: Macmillan.
• Tuğluk, F. Ş. (1957). Futuhat-i Firuzshahi. (çev.: H. Omar), Aligarh: Aligarh Üniversitesi.
• Tütüncüler, Ö. (2005). M. Ö. II bin Ege bölgesi dokuma aletleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Uluskan, M. (2021). Ehl-i Hiref maaş defterlerinde kayıtlı Tebrizli sanatkârlar (1526-1566). Belleten, 85(304), 849-887.
• Unat, F. R. (1968). Osmanlı sefirleri ve sefaretnâmeleri. (hlz.: T. Y. Baykal), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı devletinin merkez ve bahriye teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Yağan, Ş. Y. (1978). Türk el dokumacılığı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Yaman, B. (1996). 18. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı saray ehl-i hıref (sanatkarlar) teşkilatı. Rektör Prof. Dr. Hasan Gürbüz’e Armağan, Süleyman Demirel Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 3, 273-292.
• Yaman, B. (2018). Sarayın terzileri 16-18. yüzyıl Osmanlı hassa kıyafet birimleri. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Yılmaz, B. (2017). Pazırık'tan günümüze Türk halı sanatı. Oğuz Türkmen Araştırmaları Dergisi, 1(1), 98-106.