Kaldıraçlı İşlemlerde Aracı Kurumun Müşteri Pozisyonunu Resen Kapatma Yetkisi

Yıl 2025, Cilt: 31 Sayı: 1, 667 - 690, 16.07.2025

Gökçen Turan

https://doi.org/10.33433/maruhad.1674803

Öz

Kaldıraçlı işlemler, adı üzerinde, finans piyasalarında yatırımcılara sermayelerinin üzerinde işlem yapma olanağı tanıyan, buna paralel olarak yüksek kazanç kadar aynı ölçüde kaybetme riski de ihtiva eden türev araçlardır. Kaldıraçlı işlemleri riskli kılan husus, yatırımcının aldığı pozisyona göre, piyasadaki ters yönlü hareketin, yatırımcının teminatını kaldıraç oranı ölçüsünde hızla eritebilmesidir. Kaldıraçlı işlemler; tezgahüstü piyasalarda yapılabildiği gibi (örneğin foreks), vadeli işlem piyasalarında da yapılabilir (örneğin VİOP gibi). Kaldıraçlı işlemin borsada veya borsa dışı ortamlarda yapılması, tabi olduğu düzenlemeleri farklılaştırmaktadır.
Kaldıraçlı işlemlerle ilgili ülkemiz uygulamasında tartışma doğuran ve dava konusu olan önemli bir mesele, aracı kurumların müşteri pozisyonunu resen kapatabilme yetkilerini, işlemin gerçekleştirildiği piyasaya özgü kuralları göz ardı etmek suretiyle kullanmalarıdır. Daha açık ifade etmek gerekirse, borsa dışı bir işlem olan forekste uygulanan stop out yetkisini, organize piyasa olan VİOP’un öngördüğü teminat tamamlama çağrısı prosedürünü atlayarak (veya gereği gibi yerine getirmeksizin) kullanan aracı kurumların, bu uygulamayı çerçeve sözleşme hükmüne dayandırdıkları örneklere rastlanmaktadır.
Bu çalışmanın amacı, kaldıraçlı işlemlerin borsa dışında veya organize borsada gerçekleştirilmesi durumlarında tabi oldukları düzenleme seti farklılıklarını dikkate alarak, aracı kurumları müşteri pozisyonunu resen kapatmak konusunda tabi oldukları düzenleme farklılıklarını açıklamak, bu bağlamda çerçeve sözleşmelere konulan resen satış yetkisinin geçerliliğini tartışmaktır.

Anahtar Kelimeler

Kaldıraçlı işlem , foreks , vadeli işlem , VİOP , aracı kurum

Kaynakça

• Altaş A, Forex 5N (2.Baskı, Skala 2015).
• Altaş A, VİOP’ta Vadeli İşlemler (Skala 2019).
• Ata Ö, Sermaye Piyasası Hukukunda Alım Satıma Aracılık Faaliyetlerinde Yatırımcının Korunması (On İki Levha 2020).
• Atamer Y, Sözleşme Özgürlüğünün Sınırlandırılması Sorunu Çerçevesinde Genel İşlem Şartlarının Değerlendirilmesi (Beta 2001).
• Aydın O, ‘Foreks Piyasalarının İşleyişi ve Türkiye’de Foreks Piyasasının Durumu’ (2020) 61 Muhasebe ve Denetime Bakış 209-224.
• Aydın S, ‘Alım Satıma Aracılık Çerçeve Sözleşmelerinde Yer Alan Genel İşlem Şartlarının Denetlenmesi’ (2008) 5(1) Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 101-123.
• Aydoğdu M ve Kahveci N, Genel İşlem Koşulları Şerhi (Türk Borçlar Kanunu Madde 20–25) (2. Baskı, Adalet 2022). Bahtiyar M, ‘Genel İşlem Koşullarına Karşı Tüketicinin Korunması’ (1996) 22(12) Yargıtay Dergisi 76-98.
• Barlas N, ‘Çerçeve Sözleşme Kavramı ve Çerçeve Sözleşmenin Özellikleri’, iç Prof.Dr. Erdoğan Moroğlu’na 65. Yaş Günü Armağanı (2. Baskı, Beta 2001) 807-828.
• Borsa İstanbul, Sorularla Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (2017).
• Çetiner B, ‘Teminat Hukukunun Temel Esasları’ iç Bilgehan Çetiner ve Abdullah Furkan Korkmaz (edr) Teminat Hukuku (Seçkin 2023) 45-105.
• Dikmen A, Türkiye’de Vadeli İşlemler Piyasasının Gelişimi Perspektifinde Hisse Senedi Endeks Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Gelişimi ve Spot Piyasa ile Etkileşimi (SPK Yeterlik Etüdü 2008).
• Doğan PB, Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Hukuki Niteliği (On İki Levha 2020).
• Ellialtıoğlu N ve Hazar A, ‘Foreks Piyasaları ve Türkiye’de Yasal Düzenlemeler Sonrası Uygulama Değişikliklerinin Analizi’ (2017) 1(1) Başkent Üniversitesi Ticari Bilimler Fakültesi Dergisi 62-98.
• Eren E, Türk Hukukunda Merkezi Karşı Taraf Kuruluşları, Merkezi Karşı Taraf Uygulaması ve Tezgah Üstü Türev Araçların Merkezi Takası (On İki Levha 2019).
• Eren F, Borçlar Hukuku Genel Hükümler (29. Baskı, Legem 2024).
• İnceoğlu MM, Sermaye Piyasasında Aracı Kurumların Hukuki Sorumluluğu (Seçkin 2004).
• Kavaklıdere K, Aracı H ve Aktaş H, ‘Türev ve Spot Piyasalar Arasındaki Etkileşim: VOB Üzerine Bir İnceleme’ (2012) 56 Muhasebe ve Finansman Dergisi 137-154.
• Kaya A ve Demir K, ‘Türev İşlemlerin Hukuka Uygunluğu Sorunu – Bankaların Türev İşlemlerden Doğan Yükümlülükleri’, (2018) 76(1) İstanbul Hukuk Mecmuası 177-201.
• Kılıçoğlu A, Borçlar Hukuku Genel Hükümler (28.Bası, Turhan 2024).
• Kuntalp E, ‘Teminat Kavramı, Teminat Türleri ve Bunlardan Doğan Sorumluluk’ iç Prof.Dr. Reha Poroy’a Armağan (İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi – 1995) 263-299.
• Lien K (Çeviren: Melis İnan M), Forex Hakkında Her Şey (Optimist 2015).
• Mıhçı EC ve Aytekin A, ‘Türkiye’de Foreks Piyasası ve Yapısal Düzenlemelerin Piyasa İşleyişine Etkilerinin Değerlendirilmesi’ (2020) 5(13) İktisadi İdari ve Siyasal Araştırmalar Dergisi 251-269.
• Mutlu S ve Aktaş R, ‘Türev ve Spot Piyasalar Arasındaki Nedensellik Etkileşimi: BIST Üzerine Bir İnceleme’, (2021) 6(1) Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 96 – 108.
• Oğuzman K ve Öz T, Borçlar Hukuku Genel Hükümler C.I (22.Bası, Vedat 2024).
• Olson ES, Zero Sum Game: The Rise of the World’s Largest Derivatives Exchange (John Wiley&Sons 2011).
• Özbay Ç, Aracı Kurumlar Tarafından Hazırlanan Standart Sözleşmeler Karşısında Yatırımcının Korunması (SPK Yeterlik Etüdü 1999).
• Özdemir O, ‘Aracı Kurumların Gerçekleştirdikleri Kaldıraçlı Alım Satım (Foreks) İşlemleri ve Muhasebe Uygulamaları’ (2015) 17(4) Muhasebe Bilim Dünyası Dergisi 845 – 869.
• Özel Ç, ‘Haksız Genel İşlem Koşullarına Karşı Tüketicinin Korunması Sorununa Bir Bakış ve Almanya Örneği’, (1999) 20 (2) Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi 53-69.
• Özşahin K, Vadeli İşlem Sözleşmesinin Hukuki Niteliği (SPK Yeterlik Etüdü 1999).
• Penezoğlu YG, Hukuki Bakımdan Vadeli İşlem Sözleşmeleri (Kazancı 2004).
• Saruhan U, Vadeli İşlem Sözleşmelerinde İfa İhlalleri (On İki Levha 2022).
• Savuran Oİ ve Altaş G, ‘Foreks Piyasası ve Aracı Kurumlar’ (2017 Kış) Gösterge – TSPB 47-63.
• SPK, Forex Kaldıraçlı Alım Satım İşlemleri Yatırım Bilgilendirme Kitapçığı (2024).
• Şenol KE, ‘Sözleşmenin İçeriğini Belirleme Özgürlüğü ve Bunun Genel Sınırı-TBK m. 27’, (2016) 74(2) İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 709-737.
• Yaslıdağ B, Forex Piyasası İşlemleri ve Kripto Paralar (2.Baskı, Seçkin 2021).
• Yıldırım R, Sermaye Piyasası Hukukunda Yöneticilerin Türev Araçlar ile İlgili Hukuki İşlemlerden Yatırımcıya Karşı Sorumluluğunun Doğduğu Haller (On İki Levha Yayıncılık, 2024).