MİZÂHIN HİKMETİ: TÜRK TASAVVUF EDEBİYÂTINDA MİZÂHÎ METİNLERE YAZILAN ŞERHLER

Year 2017, Issue: 3 - Spring 2017, 1 - 15, 23.06.2017

Abdülkadir Dağlar

Abstract

Hâlis mizâh da hâlis
şiir gibi insânın üst aklının yani akl-ı ma‘âdın ürünüdür. İnsânın günlük
biyolojik, fizyolojik iş ve ihtiyâçlarını idare eden akl-ı ma‘âştan farklı olarak,
akl-ı ma‘âd, insâna şeylerin hikmetini sorgulatan, aslını ve kendini
keşfettiren, geldiği ve döneceği yeri düşündüren; bunların yanında, insânın
sosyo-kültürel ve sanatsal yaşantısına yön veren, dînî hayâtını düzenleyen temyîz
edici akıldır.

Akl-ı ma‘âdın
akl-ı ma‘âşa oranı her insânda aynı seviyede değildir; akl-ı ma‘âşı fazla
olanlar, akl-ı ma‘âdı daha fazla olanların hikmetli davranışlarını doğru
değerlendiremez ve sözlerini tam anlayamazlar. Bu sebeple, akl-ı ma‘âd ürünü bu
sözlerin anlamlarını akl-ı ma‘âşın seviyesine taşıyıcı ve indirgeyici vâsıta
metinler yani şerh metinleri kaleme alınmıştır.

Türk edebiyâtında
bilhassa sûfî şâirlerin hikmet dolu şiir ve şathiyyeleri çeşitli şârihler
tarafından şerh edilmiş, bu yolla akl-ı ma‘âş sâhibi kişilerin düzeyine
indirgenmeye çalışılmıştır. Bu tasavvufî metinlerin yanında, Nasreddîn Hoca’nın
latifelerine yazılan şerhler de bu amaca hizmet ederler.

Bu çalışma ile, akıl-hikmet-mizâh ilişkisi
çerçevesinde, Türk edebiyâtında mazmûnu hikmet olan şathiyye ve latîfe
metinlerine yazılan şerhler, aklın tefekkür ameliyyesi ve hakîkata ulaşma
gâyesi dâiresinde yorumlanmaya çalışılacaktır.

Keywords

Tasavvuf, Mizâh, Şathiyye, Latîfe

References

• Akdağ, Ahmet (2014). “İdrîs-i Muhtefî’nin Bir Şathiyesine Alî Şermî Efendi’nin Yaptığı Şerh”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 12, s. 152-172.
• Ambros, Edith Gülçin (2009). “Gülme, güldürme ve gülünç düşürme gereksinimlerinden doğan türler ve Osmanlı edebiyatında ironi”, Nazımdan nesire edebî türler, (Editör: Hatice Aynur;Müjgân Çakır;Hanife Koncu;Selim S. Kuru;Ali Emre Özyıldırım), Turkuaz Yayınları, İstanbul.
• Cebecioğlu, Ethem (2006). “Şatahât İbarelerinin Anlaşılmasına Doğru: Metodik Bir Deneme”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, S. 17, s. 7-27.
• Ceylan, Ömür (2000). Tasavvufî Şiir Şerhleri, Kitabevi, İstanbul.
• Ceylan, Ömür (2005). Böyle Buyurdu Sûfî (Tasavvuf ve Şerh Edebiyatı Araştırmaları), Kapı Yayınları, İstanbul.
• Çaylıoğlu, Abdullah (1999). Niyâzî-i Mısrî Şerhleri, İnsan Yayınları, İstanbul.
• Güleç, İsmail (2012). Nasreddin Hoca’nın Biri Bir Gün (Nasreddin Hoca Fıkralarının Tasavvufî Yorumu), İz Yayıncılık, İstanbul.
• Halıcı, Feyzi (1994). Şair Burhaneddin’in Nasreddin Hoca’nın Fıkralarını Şerheden Eseri, AKM Yayınları Ankara.
• Kurnaz, Cemal ; Tatcı, Mustafa (2001). Türk Edebiyatında Şathiyye, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Osmânzâde Hüseyin Vassâf (2006). Sefîne-i Evliyâ 1-5, (Haz. Mehmet Akkuş;Ali Yılmaz), c. 2, Kitabevi, İstanbul.
• Pehlivan, Gürol (2011). “Mizaha Vahdet-i Vücûd Penceresinden Bakmak: Salâhî’nin Şerh-i Nutk-ı Nasreddin Efendi Adlı Risalesi”, Millî Folklor, S. 92, s. 117-130.
• Şahin, Oğuzhan (2016). “Rusûhî’nin Kuş Diliyle Bir Gazeli ve Yûsuf Sinânüddîn ile Münîrî’nin Şaire Reddiyesi”, Osmanlı Araştırmaları, S. 47, s. 209-248.
• Şemseddîn-i Sivâsî. Şerh-i Gazel-i Mevlânâ, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Hacı Reşit Bey Bölümü, No: 107, vr. 53b-60a.
• Türer, Osman (2003). “Latife”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 27, Ankara, s. 110.
• Türkmen, Fikret (2013). Seyyid Burhaneddin Çelebi Letâif-i Nasreddin Hoca Nasreddin Hoca Latîfeleri (Burhaniye Tercümesi), Büyüyenay Yayınları, İstanbul.
• Uludağ, Süleyman (1989). “Akıl (Tasavvuf)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 2, İstanbul, s. 246-247.
• Uludağ, Süleyman (2010). “Şathiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 38, İstanbul, s. 370-371.