Ink Making in 16th-Century Islamic Book Arts: Muttaqî’s Persian Work al-Tajrīb al-Wāfī fī al-Ḥibr al-Ṣāfī

Year 2025, Issue: 19, 159 - 170, 27.03.2025

Mercan Hüseyni , Seyid Muhammed Taki Hüseyni

https://doi.org/10.32579/mecmua.1622617

Abstract

Manuscripts from past centuries, preserved to this day, serve as invaluable links to history, transmitting their time's knowledge, culture, and artistic achievements. However, our understanding of the materials and techniques employed by their creators remains limited. Among these essential materials is ink, a critical component whose quality is reflected in the enduring vibrancy and brilliance of surviving calligraphic masterpieces. Characteristics such as fluidity, color tone, durability, compatibility with paper, and resistance to damage from insects and bacteria were vital to the longevity and success of these manuscripts. Throughout Islamic history, scholars documented the properties, types, and production methods of ink in detailed treatises, contributing significantly to the knowledge base of this field. One notable work is al-Tajrîb al-Wâfî fî al-Ḥibr al-Ṣâfî, written in Persian by the 16th-century scholar al-Muttaqi al-Hindi. A Sufi and religious scholar, Muttaqi sustained himself through book copying and documented his experiences in ink-making in this treatise. This article explores the life and works of Muttaqi, with a particular focus on al-Tajrîb al-Wâfî fî al-Ḥibr al-Ṣâfî and his contributions to ink production techniques. The study concludes by presenting the original Persian text alongside its Turkish translation, offering valuable insight into the historical practices of ink-making

Keywords

Art History, Book Arts, al-Muttaqi al-Hindi, al-Tajrîb al-Wâfî fî al-Ḥibr al-Ṣâfî, Ink making.

16. YÜZYIL İSLÂM KİTAP SANATLARINDA MÜREKKEP YAPIMI: MÜTTAKİ’NİN ET-TECRÎBÜ’L-VÂFÎ FÎ’L-HIBRI’S-SÂFÎ ADLI FARSÇA ESERİ

Abstract

Geçmiş yüzyıllarda hazırlanmış ve günümüze ulaşan el yazması eserler, geçmişin bilgi, kültür ve sanat mirasını aktarmanın yanı sıra, tarih ile bağ kurmamızı sağlayan önemli belgeler niteliğindedir. Günümüzde bu yazmaların üretiminde kullanılan malzemeler ve teknikler hakkında mevcut bilgilerimiz sınırlıdır. Bu eserlerin temel bileşenlerinden biri olan mürekkep, yazmaların kalıcılığı ve estetik bütünlüğü açısından kritik bir rol oynamaktadır. Mürekkebin kalitesinin ne derece önemsendiği, günümüze ulaşan hat örneklerinin canlılığından açıkça anlaşılmaktadır. Yazmalarda kullanılan mürekkebin akışkanlığı, renk tonunun uygunluğu, kalıcılığı, kâğıda zarar vermemesi, böceklere ve bakterilere karşı koruyucu özellik taşıması önemli faktörler arasında yer almaktadır. Bu sebeple, İslâm tarihi boyunca bilginler, mürekkebin bileşenlerini, türlerini ve üretim yöntemlerini ayrıntılı bir şekilde aktararak bu alandaki bilgi birikiminin gelişimine önemli katkıda bulunmuşlardır. Mürekkep üzerine yazılmış bu eserlerden biri de 16. yüzyıl âlimlerinden el-Müttakî el-Hindî’nin Farsça kaleme aldığı et-Tecrîbü’l-vâfî fî’l-hıbrı’s-sâfî adlı çalışmasıdır. Dinî ve tasavvufî eğitimini tamamlayan el-Müttakî, tahsil ve tedris faaliyetlerinin yanı sıra, geçimini kitap istinsah ederek sağlamıştır. Yazar mürekkep yapımına dair kişisel tecrübelerini bu eserinde aktarmıştır. Bu makalenin ilk kısmında Müttakî’nin hayatı ve eserleri ele alınmıştır. Ardından söz konusu Farsça eseri ve mürekkep üretimine ilişkin deneyimleri incelenmiştir. Çalışmanın son bölümünde ise eserin Farsça metni ile Türkçe çevirisine yer verilmiştir.

Keywords

Sanat Tarihi, Kitap Sanatları, el-Müttakî el-Hindî, et-Tecrîbü’l-vâfî fî’l-hıbrı’s-sâfî, Mürekkep Yapımı.

References

• Ali el-Kârî, A. (2002). Mirkâtü’l-mefâtîh şerhu mişkâti’l-mesâbîh (mefâtîh basamağı: mişkâtü’l-mesâbîh’in şerhi). Dâru’l-Fikr.
• Azadî, M. ve Efşârpûr, M. ve Haddâdî, M. (2016/1395ş). Mürekkeb-i âhen-mâzû: berresi-i reviş-i sâht, hordegî ve revişhâ-yı dermân-ı hordegî (Mazılı demir bileşiği: yapılış yöntemleri, korozyon ve korozyon tedavi yöntemleri üzerine bir inceleme). Mutâlaât-ı Arşivî Faslnâme-i Gencîne-i Esnâd, 102(2),134-159
• Azadî, M. Efşârpûr, M. ve Haddâdî, M. (2017/1396ş). Berresi-i evzân-ı sünnetî-i be kâr refte der desturu’l-amelhâ-yı sâht-i mürekkep der risâlehâ-yı hoşnivisî (hat risalelerinde mürekkep yapımı talimatlarında kullanılan geleneksel ölçeklerin incelenmesi). Mutâlaât-ı Arşivî Faslnâme-i Gencîne-i Esnâd, 105(1), 88-105.
• Azmi, Ö. (2006). el-Müttakî el-Hindî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 32, ss. 222-223). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bağdadî, İ. P. (1990). Hediyyetü'l-ârifîn esmâu'l-müellifîn ve âsâru'l-musannifîn musannifîn (müellifleriniİsimleri ve musanniflerin eserleri). Milli Eğitim Bakanlığı.
• Câmî, A. (1958/1337ş). Nefehâtü’l-üns min hazarâti’l-kuds (kutsal varlıkların esintileri). (M. Tevhîdî Pûr, Nşr.). İntişârât-ı Kitâbfurûşî-i Mahmudî.
• Canan, İ. (2022). Kenzü'l-ummâl. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 25, ss. 262-263). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları
• Derman, M. U. (1967). Eski mürekkepçiliğimiz. İslâm Düşüncesi, 2(6), 97-112.
• Derman, M. U. (2006). Mürekkep. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 32, ss. 46-47). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• ed-Dihlevî, A. (2004). Ahbârü’l-ahyâr fî esrâri’l-ebrâr (salihlerin sırları hakkında hayırlı kimselerin haberleri). (thk. Eşref Hân). Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî.
• el-Ayderûsî, A. (1984/1405h). En-nûrü’s-sâfir ʿan abbâri’l-karni’l-ʿâşir (onuncu asrın haberlerini açığa çıkaran parlak nur). Dâru’l-kutubi’l’ilmîyye.
• el-Hasenî, A. (1999/1420h). Nüzhetü’l-havâtır ve behcetü’l-mesâmiʿ ve’n-nevâzır (gönül ferahlığı, işitilenlerin ve görülenlerin neşesi). Dâr İbn Hazm.
• et-Tabersî, N. H. (1979/1400h). Keşfi'l-estâr 'an vechi'l-gâib 'ani'l-ebsâr (gözlerden saklı olanın yüzündeki perdelerin kaldırılması). (A. el-Milânî el-Hüseynî, Nşr.). Matba’ati'l-Hayyâm.
• Hâtûnâbâdî, A. H. (1973/1352) Vakâyîi’s-senîn ve’l-eyyâm (yılların ve günlerin olayları). (M. B. Behbûdî, Thk.), Kitâbfurûşî-i İslâmiyye.
• Hidayeti, M. (2012/1391ş). Fihristgân-ı nüshahâ-ı hattî-ı İran, FNKA (İran el yazmaları kataloğu). İntişârât-ı Sâzmân-ı Esnâd ve Kitâbhâne-ı Millî-ı İran.
• İbni’l-İmâd el-Hanbelî. (1986). Şezerâtu’z-zeheb fî ahbâr men zeheb (altın kırıntıları: altın insanların haberleri). (M. Arnavut, Thk.) Dâr İbni Kesîr.
• İbnü’l-Cezerî. el-İsâbe fî levâzimi’l-kitâbe (yazım ihtiyaçları üzerine yardım). Staatsbibliothek zu Berlin Sprenger 1918.
• İnce, İ. (2009). Sindî, Rahmetullah b. Abdullah. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 37, ss. 247-248). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kâdirî, M. E. (1961). Tezkire-i ‘ulemâ-ı Hind (Hindistan alimlerinin biyografisi). Historical Society.
• Kara Bulut, A. (2001). Mu'cemi târihi't-türâsi'l-İslâmî fî mektebâti'l-'âlem (dünyadaki kütüphanelerdeki İslam mirası tarih sözlüğü). Dâru'l-'ukbâ.
• Karagözoğlu, M. M. (2020). Bekrî, Cemâleddin. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. EK-1, 178). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kehhâle, O. R. (1957). Mu'cemü’l-müellifin, terâcimu musannifiyyi'l-kütübi’l-Arabiyye. Dâru İhyâı't-Türâsi'l-Arabî.
• Mâyil Heravî, N. (1993/1372ş). Ketâbârâyî dar tamaddün-i İslâmî: mecmûa-yı resâil dar zemîne-i hoşnivîsî, mürekkebsâzî, kâğezgerî, tezhîb va taclîd. be inzimâm-ı ferheng-i vâjegân-i nizâm-i kitâbârâyî (İslam medeniyetinde kitap sanatları). Âstân-ı Kuds-i Razavî, Bünyâd-i Pejūheşhâ-yı İslâmî.
• Mecnûn-i Herevî, M. (t.s.). Risâlehâ-yi hatt-ı mecnûn-i Rafikî-i Herevî, manzûme-i sevâdu’l-hat, resmu’l-hat (mecnûn-i Rafikî-i Herevî’nin hat risaleleri). (R. Mayil, Nşr.). Encümen-i Tarih-i Afganistan.
• Mir İmâd-ı Kazvinî. (1890/1308h). Âdâbu’l-meşk (yazı yazma adabı). (Taş Baskı). Kârhâne-i Üstâdü’l-esâtid Üstâd Muhammed Taki.
• Mümin-i Hüseynî. (1997/1376ş). Tuhfe-i Hekim Mümin-i Hüseynî (hekim Mümin-i Hüseynî'nin Hediyesi). Neşr-i Şehr
• Nawshâhî, A. (2004/1383ş). Et-Tecrîbü’l-vâfî fî’l-hıbrı’s-sâfî, resâle-i be Farsî der morakkeb-sâzî (saf mürekkep üzerine kapsamlı deneme: mürekkep yapımı üzerine Farsça bir risale). Nâme-i Bahârestân, (9-10), 21-26; İntişârât-ı Meclis.
• Necefî, H. (2019/1398ş). Münâsebât-ı ulemâ-ı Hind bâ Hacc ve Haremeyn-i Şerifeyn (hindistan alimlerinin Hac ve Haremeyn-i Şerifeyn ile ilgili ilişkileri). Fasl-nâme-i İlmî-Tervicî-i Mikât-ı Hacc, 26(107), 173-201.
• Nefeszâde, İ. (1939). Gülzâr-ı savâb. (Kilisli Muallim Rifat, Nşr.). Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları.
• Nizami, K. A. (1953). Tariḫ-i meşâyih-i çişt (çeştiye tarikatı şeyhlerinin tarihi). Hângâh-ı Mün’imîyye.
• Nizami, K. A. (1995). Fettenî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 12, ss. 486). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Porter, Y. (2011). Âdab ve fûnûn-i nakkâşî ve kitabârâyî (kitap süsleme ve resim sanatları). (Z. Recebi, Çev). Tahran, İntişârât-i Ferhengistân-i Hüner.
• Safari Aq Kale, A. (2010/1389ş). Ahval ve âsâr-ı Simî-i Nişâbûrî ve mühr-i kitâbhâne-i şâhruh-i Timurî (Simi Nishaburi'nin hayatı ve eserleri ile Şahruh Timur'un kütüphane mührü). Gozâriş-i Mirâs-ı Mektub, (41), 13-18.
• Soltani, Z. Farahmand, H. ve Cokar, C. (2016/1395ş). Berresi-i tatbikiği mürekkebhâ-yı mevrid-i istifâde der miyân-ı İraniyân, Osmanîhâ, Çinîhâ, Hindîyân ve Arab (İranlılar, Osmanlılar, Çinliler, Hintliler ve Araplar arasındaki kullanılan mürekkep türlerinin karşılaştırmalı incelemesi). Mutâlaât-ı Arşivî Faslnâme-i Gencîne-i Esnâd, 101(1), 124-138
• Vefâî, A. Miladi, H. ve Mukimi, M. (2010/1389ş). Eser-i usâre-i âbî-i mive-i giyâh-ı flus (fistula cassia) (flus bitkisi meyve suyunun özünün etkisi). Mecelle-i ilmî-i Dânişgah-ı Ulûm-i Pezeşki-i Gürgân, 12(4), 1-6.
• Yaman, B. (2012). Osmanlı kitap sanatlarında la’lî mürekkep. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1 (28), 129-142.
• Zargari, A. (1997/1376ş). Giyâhân-ı dârûî (tıbbi bitkiler). İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran.
• Zekrgoo, S. (2014). Methods of creating, testing and identifying traditional black Persian inks (geleneksel siyah İran mürekkeplerinin üretim, test ve tanımlama yöntemleri). Restaur, (352), 133-158.
• Zirikli, H. (1980). el-A'lâm, kâmusü terâcim li-eşheri'l-ricâli ve'n-nisâ mine'l-Arabî ve'l-müsta'rabin ve'l-müsteşrikîn. Dâru’l-ilm li’l-melâyîn.