Rahşan Beni-İtimad’ın Perspektifinden Devrim Sonrası İran Sinemasındaki Kadınların Tasviri Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2019, Cilt: 1 Sayı: 1, 37 - 59, 25.04.2019

Mehmet Aytekin

Öz

İran sinemasının tarihsel gelişimi dikkate alındığında, sinema çevresinin ataerkil bir kaygı gözettiği ve bu bağlamda kadınları
sistematik bir biçimde dışarıda bıraktığı görülmektedir. Devrim öncesi ve/veya sonrasında meydana gelen gelişmeler, her neyi
içeriyorsa içersin, siyasi yapı ve beraberinde gözetilen normlar kadının aleyhinde değişime uğramıştır. Devrim öncesinin peçe, hicab,
başörtüsü gibi kullanım yasakları, devrim sonrasında tam tersi bir boyutta şekillenmiş; ancak süreçteki siyasi değişimden doğrudan
kadın etkilenmiştir. Sinemada da, İran sinemasının toplumsal nitelikleri düşünüldüğünde, benzer bir durum sergilenmiş, Farsi film
olarak nitelendirilen cinsel çağrışım ve kabare içerikli filmlerde kadının çıplaklığı eril düzen çerçevesinde gözetilmiştir. Devrim
sonrasında ise aynı kadının örtünmesi ve donuk bir biçimde ekranda sunulması eril düzen ve yasalarla uygun bulunmuştur. Netice
itibariyle, yasa ve norm nezdinde bir söze sahip olmayan kadına, kadınla ilgili düzenleme yapılırken dâhi fikir sorulmamıştır. Rahşan
Beni-İtimad’ın sinematografik anlatısında, bu sürece tepki mahiyetinde nüanslar dikkat çekmektedir. Toplumsal yapıyı, belgeselci
kimliğine dayanarak, tüm çıplaklığı ile sergilemeyi hedefleyen İtimad, bu bağlamda ataerkil düzenin kadın dayatmasını kırmaya
çalışmakta ve çemberden çıkış yolları aramaktadır. İtimad’ın kadın oyuncularına dikkat edildiğinde, inisiyatif alan, kamusal alanda
söz sahibi olmak için çaba gösteren, emek gücünün bilincinde olan ve ataerkil düzeni sorgulayan kişiler oldukları görülmektedir.

    Bu özelliklerden hareketle, ilgili çalışmada Rahşan Beni-İtimad’ın iki filmi (Şehrin Derisinin Altında ve Gilane) amaçlı
örneklem olarak kullanılmakta ve filmleri feminist literatür üzerinden çözümlenmektedir. Bu filmler üzerinden kadının sinemadaki
konumu tartışılmakta, İran sinemasının kadın bir yönetmenin perspektifinden nasıl yorumlanabileceği üzerinde durulmaktadır. 

Anahtar Kelimeler

Rahşan Beni-İtimad, İran sineması, patriarkal, kamusal alan, kadın yönetmen

A Review on the Position of Women in Post-Revolution Iranian Cinema from Rakhshan Bani-Etemad’s Perspective

Öz

Considering the historical development in Iranian cinema, it can be seen that the cinema environment has a patriarchal concern
excludes women systematically. Developments in political structure and norms changed against women. Prohibitions before the
revolution, such as use of veil, hijab and headscarf were reversed after the revolution; thus, the political change directly affected
women. A similar situation emerged also in cinema, especially when characteristics of Iranian cinema are considered. The nudity
of women in Farsi Films, which are cabaret alike and have sexual connotations, was supervised within the framework of masculine
order. After the revolution, it was endorsed by masculine order and laws that the same women should be represented as veiled and
dull. With theresult that, women could not have a say in laws about them.

    In the cinematographic narrative of Rakhshan Bani-Etemad, the nuances in response to this process are noteworthy.
Etemad, whoaims to display social structure with all its nakedness based on her documentarist identity, tries to break women’s
imposition of patriarchal order and seeks ways out of the circle. When Etemad’s female actors are taken into consideration, it is
seen that they are individuals who can take initiative, who have a voice in the public sphere, who are aware of the labor force and
question the patriarchal order. Based on these characteristics, two films of Rakhshan Bani-Etemad (Under the Skin of the City and
Gilaneh) are used as purposeful samples and analyzed via feminist literature. Through these films, this paper discusses the position
of women in cinema, and focuses on how Iranian cinema can be interpreted from a female director’s perspective.

Anahtar Kelimeler

Rakhshan Bani-Etemad, Iranian cinema, patriarchal, public sphere, female director

Kaynakça

• Abrahamian, E. (2011). Modern İran tarihi. (D. Şendil, Çev.) İstanbul: İş Bankası.
• Afary, J. ve Anderson, K. (2005). Foucault and the Iranian revolution: gender and the seductions of Islamism. Chicago: The University of Chicago Press.
• Altınay, A. G. (2013). Vatan, millet, kadınlar. İstanbul: İletişim.
• Aktaş, C. (2015). Şark’ın şiiri: İran sineması. İstanbul: İz.
• Balkan, S. ve Tiryaki, F. (2014). İran mitolojisinin islam devrimindeki rolü & Humeyni ve Şah’ın söylemlerinin analizi. Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi, 1(2), 85-113.
• Bassiri, M. (1997). Women in Iranian cinema. Iranian Cinema & Performance Art.
• Berktay, F. (2012). Tek tanrılı dinler karşısında kadın: hıristiyanlıkta ve islamiyette kadının statüsü üzerine karşılaştırmalı bir yaklaşım. İstanbul: Metis.
• Bourdieu, P. (2015). Eril tahakküm. (B. Yılmaz, Çev.) İstanbul: Bağlam.
• Chodorow, N. (1979). The reproduction of mothering: psychoanalysis and the sociology of gender. London: University of California Press.
• Connell, R. W. (1998). Toplumsal cinsiyet ve iktidar: toplum, kişi ve cinsel politika. (C. Soydemir, Çev.) İstanbul: Ayrıntı.
• Dabashi, H. (2008). İran: Ketlenmiş halk. (E. Ayhan, Çev.) İstanbul: Metis.
• Dabashi, H. (2013). İran sineması yakın çekim: geçmişi, bugünü ve geleceği. (B. Aladağ ve B. Kovulmaz, Çev.) İstanbul: Agora.
• Demirtaş, E. (2014). Ortadoğu’da devlet ve iktidar: otoriter rejimler üzerine bir inceleme. İstanbul: Metis.
• De Beauvoir, S. (1993). O kadın: “ikinci cins”. (B. Onaran, Çev.) İstanbul:
• Engels, F. (1990). Ailenin, özel mülkiyetin ve devletin kökeni. (K. Somer, Çev.) Ankara: Sol.
• Film International (1994). The role of women in the Iranian war movies. Iranian Cinema & Performance Art, 2(4).
• Girgis, M. (1996). Women in pre-revolutionary, revolutionary and post-revolutionary Iran. Iranian Society.
• Habertürk (2015). Türkiye psikanaliz divanında. Erişim Tarihi: 29.11.2018, https://www.haberturk.com/yasam/haber/1078520-turkiyenin-ruh-hali-nasil-bulent-somay-
• Harders, C. (2011). Gender relations, violence and conflict transformation. Berlin: Berghof
• Hearn, J. (2011). Men/masculinites: war/militarism – searching (for) the obvious connections? A. Kronsell ve E. Svedberg (Ed.), Making war, making gender: violence, military and peacekeeping practices (ss. 47-63). Routledge: Lund University.
• Humeyni, R. (1981). Islam and revolution. (H. Algar, Çev.) Berkeley: Mizan Press.
• Humeyni, R. (H.1381). Velayet-i Fakih/İslam Devleti. (?, Çev.) Tahran: İmam Humeyni’nin Eserlerini Tanzim ve Yayınlama Müessesesi Uluslararası İlişkiler Bürosu.
• Humeyni, R. (2001). The position of women from the viewpoint of Imam Khomeini. (J. Shaw ve B. Arezoo, Çev.) Tahran: The Institute for Complication and Publication of Imam Khomeini’s
• Irigaray, L. (1985). The sex which is not one. New York: Cornell University Press.
• Kanat, F. (2006). İran sinemasında kadın: kadın Temsili ve kadın yönetmenler. Ankara: Dipnot.
• Kazemi, F. (2000). Gender, Islam and politics – Iran. Iranian Society.
• Keddie, N. R. (2000). Women in Iran since 1979. Iranian Society.
• Korkmaz, M. (2010). Zerdüşt dini: İran mitolojisi. Ankara:
• Lahici, Ş. (2007). İffetli taş bebekler ve iffetsiz taş bebekler: 1979 sonrası İran sinemasında kadınlar. R. Tapper (Ed.), Yeni İran sineması: siyaset, temsil ve kimlik (ss.270-284). İstanbul: Kapı.
• Laleh, A. (2015). Modern İran sinemasında İran edebiyatının izleri. İstanbul: Dört Mevsim.
• Langford, M. (2008). Negotiating the sacred body in Iranian cinema(s): national, physical and cinematic embodiment in Majid Majidi’s Baran (2002). E. Burns Coleman ve M. S. Fernandes-Dias (Ed.), Negotiating the sacred (ss. 161-171). Canberra: ANU Press.
• Lorber, J. (1997). The variety of feminisms and their contributions to gender equality. Oldenburg: Bibliotheks- und Informationssystem der.
• Mahani, N. K. (2006). Women of Iranian popular cinema: projection of progress. Off Secren, 10(7).
• Menashri, D. (2007). Post-revolutionary politics in Iran: religion, society and power. London: Routledge.
• Mir-Hosseini, Z. (2001). Iranian cinema: art, society and the state. Middle East Research and Information Project (MERIP), (219), 26-29.
• Moghadam, V. M. (2013). Modernizing women: gender and social change in the Middle East. Colorado: Lynne Riener
• Moghissi, H. (2011). Islamic feminism revisited. Comperative Studies Of South Asia, Africa And The Middle East, 31(1), 76-84. doi: 10.1215/1089201X-2010-054
• Moradiyan Rizi, N. (2015). Iranian women, Iranian cinema: negotiating with ideology and tradition. Journal Of Religion & Film, 19(1). 1-26.
• Moruzzi, N. C. (1999). Women’s space/cinema’s space: representations of public and private in Iranian films. Middle East Report, (212), 52-55.
• Mottahedeh, N. (2009). Iranian cinema in the twentieth century: a sensory history. Iranian Studies, 42(4), 529-548.
• Naficy, H. (2000). Veiled voice and vision in Iranian cinema: the evolution of Rakhshan Banietemad’s films. Social Research, 67(2), 559-576.
• Naficy, H. (2007). İran’da film kültürünün islamileştirilmesi: Hatemi sonrasının güncel verileri. R. Tapper (Ed.), Yeni İran sineması: siyaset, temsil ve kimlik (ss.32-81). İstanbul: Kapı.
• Naficy, H. (2008). İran sineması. G. N. Smith (Ed.), Dünya sinema tarihi. (ss. 766-772). İstanbul:
• Nafisi, A. (2008). Reading lolita in Tehran: a memoir in books. New York: Random House.
• Pak-Shiraz, N. (2017). Shooting the isolation and marginality of masculinites in Iranian cinema. Iranian Studies, 50(6), 945-967. doi: 10.1080/00210862.2017.1357672
• Parsa, M. (2004). Devlet, ideoloji ve devrim: İran, Nikaragua ve Filipinler devrimlerinin karşılaştırmalı analizi. (A. Birdal, N. Özkan ve D. Göçer, Çev.) İstanbul: İletişim.
• Pour, M. S. (2007). Tarihsel gelişimin ışığında İran sineması. İstanbul: Es.
• Prugl, E. (2003). Gender and war: causes, contractions, and critique. Perspective On Politics, 1(2), 335-342. doi: 10.1017/s1537592703000252
• Qantara (2009). Filming the margins of Iranian . Erişim tarihi: 12.12.2018, https://en.qantara.de/content/rakhshan-bani-etemad-filming-the-margins-of-iranian-
• Rezai-Rashti, G. M. (2007). Transcending the limitations: women and the post-revolutionary Iranian cinema. Critical Middle Eastern Studies, 16(2), 191-206. doi: 10.1080/1066992070137889
• Rostami-Povey, E. (2001). Feminist contestations of institutinal domains in Iran. Feminist Review, (69), 44-72.
• Roy, O. (2005). Siyasal islamın iflası. (R. Dolanoğlu ve R. Çakır, Çev.) İstanbul: Metis.
• Ryan, M. ve Kellner, D. (2010). Politik kamera: çağdaş Hollywood sinemasının ideolojisi ve politikası. (E. Özsayar, Çev.) İstanbul: Ayrıntı.
• Ryan, M. ve Lenos, M. (2012). Film çözümlemesine giriş: anlatı sinemasında teknik ve anlam. (E. S. Onat, Çev.) Ankara: De Ki.
• Sadr, H. R. (2006). Iranian cinema: a political history. London:
• Scott, J. W. (2007). Toplumsal cinsiyet: faydalı bir tarihsel analiz kategorisi. (A. T. Kılıç, Çev.) İstanbul: Agora.
• Sedghi, H. (2007). Women and politics in Iran: veiling, unveiling, and reveiling. New York: Cambridge University Press.
• Siavoshi, S. (1997). Cultural policies and the Islamic republic. International Journal Of Middle East Studies, 29(4), 509-530.
• Skalli, L. H. (2006). Communicating gender in the public sphere: women and information technologies in the MENA. Journal Of Middle East Women’s Studies, 2(2), 35-39.
• Şeriati, A. (2002). Kültür ve ideoloji etrafında dolaşmalar. (O. Bekin, Çev.) Sivas: Birleşik Yayıncılık.
• Tapper, R. (2007). Yeni İran sineması: siyaset, temsil ve kimlik. (K. Sarısözen, Çev.) İstanbul: Kapı.
• Varzi, R. (2008). Iran’s pieta: motherhood, sacrifice and film in the aftermath of the Iran-Iraq war. Feminist Review, (88), 86-98.
• Whatley, S. (2003). Iranian women film directors: a clever activism. Out Our Backs, 33(3/4), 30-32.
• Wollen, P. (2004). Sinemada göstergeler ve anlam. (Z. Aracagök ve B. Doğan, Çev.) İstanbul: Metis.
• World Socialist Web Site (2005). An interview with Rakhshan Bani-Etemad, co-director of Gilaneh. Erişim Tarihi: 12.12.2018, https://www.wsws.org/en/articles/2005/10/bani-o03.html.
• Zubaida, S. (2008). İslam dünyasında hukuk ve iktidar. (B. Koçoğlu Birinci ve H. Hacak, Çev.) İstanbul: Bilgi Üniversitesi.