Antik Mısır İnancında Önemli Bir Devrim: Tanrı Aton ve Tek Tanrıcılık İnancı

Year 2024, Volume: 21 Issue: 2, 305 - 329, 31.12.2024

Muammer Özdemir

https://doi.org/10.17131/milel.1531902

Abstract

Antik Mısır’ın dini yapısında en radikal değişim, 18. Hanedanlık döneminde Kral Akhenaton’un (M.Ö. 1353-1336) çok tanrılı inanç sistemini terk edip, Aton’u tek tanrı olarak kabul etmesiyle yaşanmıştır. Akhenaton’un bu monoteistik reform girişimi, Atonizm olarak bilinen ve Aton’u üstün tanrı ilan eden bir inanç sistemini devletin resmi dini haline getirmiştir. Bu dini devrimin merkezi olarak inşa edilen Akhataten kenti, Atonizm’in yayılması ve kabulü açısından büyük öneme sahiptir. Ancak Akhenaton’un ölümünü takiben kent terk edilmiş ve zamanla yağmalanmıştır. Bu da reformun toplum üzerindeki kalıcı etkilerini sınırlamış ve çok tanrılı inançlara geri dönüşü hızlandırmıştır. Antik Mısır’daki bu kısmi değişiklik tabana pek inmemiş, Amon rahiplerinin etkisini kırmaya yetmemiştir. Ayrıca ekonomik yapının da buna pek müsaade etmediği anlaşılmaktadır. Çok fazla tanrı arasında güneş ile ilgili olan Aton/Aten’in ön plana çıkarılmasının toplumsal karşılığı da dikkat edilmesi gereken önemli bir husus olduğu görülmüştür. Bu makale, Akhenaton’un tek tanrıcılığa geçiş sürecini, Aton’a dayalı dini reformlarının Mısır toplumundaki yansımalarını ve kalıcılığını ele almaktadır. Çalışma, Atonizm’in Mısır’ın toplumsal ve dini yapısında oluşturduğu derin etkilerini ve uzun vadede sonuçlarını incelemektedir. Akhenaton’un reformlarının hem dini hem de toplumsal düzeyde köklü değişimler yaratmasına rağmen, reformların kalıcı bir dönüşüm sağlamadığı sonucuna ulaşılmaktadır. Bu bağlamda, çalışmanın amacı, Akhenaton’un monoteistik girişimlerinin Mısır’ın tarihsel süreçteki rolünü ve etkilerini değerlendirmektir.

Keywords

Antik Mısır, Atonizm, Aton, Tek Tanrıcılık, Akhenaton

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde etik ilkelere uyulmuştur.

An Important Revolution in Ancient Egyptian Belief: The God Aton and Monotheism

Abstract

The most radical transformation in ancient Egypt’s religious structure occurred during the 18th Dynasty when King Akhenaten (1353-1336 BCE) abandoned the traditional polytheistic belief system in favor of recognizing Aten as the sole deity. Akhenaten’s monotheistic reform, known as Atenism, established Aten as the supreme god and the official state religion. The city of Akhetaten, constructed as the center of this religious revolution, held significant importance in promoting and institutionalizing Atenism. However, following Akhenaten’s death, the city was abandoned and eventually looted, which limited the reform’s lasting impact on society and accelerated the return to polytheistic beliefs. This partial transformation in ancient Egyptian society did not permeate all social layers, nor was it sufficient to diminish the influence of the Amun priests. Additionally, it appears that the economic structure did not support such a sweeping change. The elevation of the solar deity Aten among many gods also indicates a noteworthy social response that warrants closer examination. This article analyzes Akhenaten’s shift to monotheism, focusing on the impact and durability of his Aten-based religious reforms on Egyptian society. The study examines the profound effects of Atenism on Egypt’s social and religious structure and its long-term implications. Despite the substantial religious and social shifts initiated by Akhenaten’s reforms, the findings suggest that these changes did not yield a lasting transformation. Consequently, this study aims to assess the historical significance and influence of Akhenaten’s monotheistic endeavor within the broader Egyptian context.

Keywords

Ancient Egypt, Atonism, Aten, Monotheism, Akhenaten

Ethical Statement

Ethical principles were followed during the preparation of this study.

References

• Aldred, Cyril. Egyptian Art. New York: Thames and Hudson,1986.
• Altunay, Erhan. Mezopotamya ve Mısır Paganizmi. İstanbul: Destek Yayınları, 2021.
• Aslan, Reza. Tanrı- Geçmişten Günümüze Dinler Tarihi-: Çev. Elif Berktaş. Ankara: Panama Yayıncılık, 2022.
• Assmann, Jan. Mısırlı Musa- Batı Tek Tanrıcılığında Mısır’ın İzi. Çev. Bozkurt Leblebicioğlu. İstanbul: İthaki Yayınları, 2016.
• Bard, Kathryn A. An Introduction to the Archaeology of Ancient Egypt. USA: Wiley-Blackwell, 2015.
• Budge, E. A. Wallis. Tutankhamun- Amen ve Aten İlahilerinin Hiyeroglif Metinleriyle Birlikte Amenizm, Ateizm ve Mısır Monoteizmi. İstanbul: Onbir Yayınları, 2023.
• Collins, Andrew. Cennetin Tanrıları-Mısır’ın Kayıp Mirası ve Uygarlığın Doğuşu: İstanbul: Avesta Yayınları, 2002.
• David, Rosalie. The Experince of Ancient Egypt. London and New York: Routledge, 2002.
• Dijk, Jacobus van. “The Amarna Period and the Later New Kingdom (C.1352-1069 BC)”, The Oxford History of Ancient Egypt, ed. Ian Shaw. New York: Oxford University Press, 2003.
• Eliade, Mircea. Dinler Tarihine Giriş. Çev. Lale Arslan Özcan. İstanbul: Alfa Yayınları, 2017.
• Fletcher, Joann. Antik Mısır Tarihi- Dünyayı Şekillendiren Uygarlık. Çev. Süleyman Genç: İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2023.
• Freeman, Charles. Mısır, Yunan ve Roma- Antik Akdeniz Uygarlıkları-. Çev. Suat Kemal Angı. Ankara: Dost Yayınları, 2003.
• Freud, Sigmund. Musa ve Tek Tanrıcılık. Çev. Merve Solmaz. İstanbul: Olimpos Yayınları, 2022.
• Gates, Charles. Antik Kentler- Antik Yakındoğu, Mısır, Yunan ve Roma’da Kentsel Yaşamın Arkeolojisi. Çev. Barış Cezar. İstanbul, KÜY Yayınları, 2021.
• Gohary, Joceyn Olive. Akhenaten' s Sed-festival at Karnak. London and New York: Routledge,1992.
• Hart, George. Mısır Mitleri. Çev. Mehmet Sait Türk. Ankara: Phoenix Yayınları. 2017.
• Halis, Göktuğ. Dinin İki Kaynağı- Büyü ve Şaman Sembolizmi-. İstanbul: Ozan Yayınları, 2019.
• Hoffmeier James K. Akhenaten and the Origins of Monotheism. New York: Oxford University Press, 2015.
• Hornung, Erik. Ana Hatlarıyla Mısır Tarihi. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004.
• Kuhrt, Amelie. Eskiçağ’da Yakındoğu (M.Ö. 3000-330). Çev. Dilek Şendil, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2019.
• Mieroop, Van De Marc. Eski Mısır Tarihi. Çev. Ali Oğuz Bozkurt. İstanbul: Homer Yayınları, 2019.
• Montserrat, Dominic. Akhenaten- History, Fantasy and Ancient Egypt-. London and New York: Routledge, 2005.
• North, Robert. “Akhenaten secularized?”. Biblica 58/2 (1977), 246-258.
• Olgun, Hakan. “Hz. Musa’nın Yüzleştiği Statüko: Kadim Mısır’ın Maat Doktrini”. Milel ve Nihal: İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 15/ 2 (2018), 149-169.
• ________. Hz. Musa’nın Muhalefeti: Horusu Öldürmek. İstanbul: Milel Nihal Yayınları, 2021.
• Osman, Ahmed. Kayıp Şehir-Mısır’dan Çıkış’ın Ardındaki Arkeolojik Kanıtlar-. Çev. Mesut Akın. İstanbul: Omega Yayınları, 2016.
• _______. Musa ve Akhenaton-Mısır’dan Çıkış Zamanında Mısır’ın Gizli Tarihi-. Çev. Zeynep Anlı, İstanbul: Omega Yayınları, 2016.
• Quirke, Stephen. Exploring Religion in Ancient Egypt. USA: Wiley-Blackwell, 2015.
• Redford, Donald B. “The Monotheism of Akhenaten”, Aspects of Monotheism: How God is One, ed. Hershel Shanks and Jack Meinhardt. Washington, D.C.: Biblical Archaeological Society,1996.
• _______. Akhenaten: The Heretic King. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1984.
• Ronald T. Ridley. Akhenaten- A Historian’s View-. New York: The American University in Cairo Press, 2019.
• Schlögl, Herman A. Eski Mısır- Kraliçe Kleopatra’nın İntiharına Dek Dört bin Yıl-. Çev. Firuzan Gürbüz Gerhold, İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2020.
• Sipahioğlu, Mukadder. Antik Mısır’da Rahip Sınıfı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2021.
• Snape, Steven. Ancient Egyptian Tombs The Culture of Life and Death. USA: Wiley-Blackwell, 2011.
• Sobat, Erin. “The Pharaoh’s Sun-Disc: The Religious Reforms of Akhenaten and the Cult of the Aten”, HIRUNDO The McGill Journal of Classical Studies, V. Twelve (2013), 70-75.
• Soler Jean - Lloyd, Janet. “Why Monotheism”. A Journal of Humanities and the Classics 14/3 (Winter, 2007), 46. Teeter, Emily. Religion and Ritual in Ancient Egypt. New York: Cambridge University Press, 2011.
• Toynbee, Arnold. İnsan Soyu ve Toprak Ana. Çev. Ahmet Aybars Çağlayan, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2021. Warburton, David. “Love and War in the Late Bronze Age: Egypt and Hatti”, Ancient Perspectives on Egypt, ed. Roger Matthews and Cornelia Roemer. London: UCL Press, 2003.
• White Leslie A. “Ikhnaton: The Great Man vs. The Culture Process”. Journal of the American Oriental Society 68/2 (1948), 91-114.
• Wilkinson, Toby. Eski Mısır – M.Ö. 3000’den Kleopatra’ ya Bir Uygarlığın Tarihi. Çev. Ümit Hüsrev Yolsal, İstanbul: Say Yayınları, 2023.
• Yıldırım, Ercüment. “Eski Mısır’daki Memfis Teolojisine Göre Yaratılış Anlayışı ve Tanrısal Hiyerarşinin Düzenlenmesi”. Milel ve Nihal 18/2 (2021), 239-263.
• _______. “The Power Struggle Between Government Offıcials And Clergymen in the Ancient History”. Journal of Ancient History and Archaeology 4/3 (2017), 8-17.
• _______. “Eski Mısır’da Erdem Ahlakının İnanç Sistemine Yansıması: Maat Anlayışı”. İdrak Dini Araştırmalar Dergisi 2/2 (Aralık 2022), 238-254.
• _______. Nil’in Tanrı Kralları. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2019.
• Yiğit, Turgut. Eski Mısır Tarihi. Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları, 2019.
• Žabkar, Louis V. “The Theocracy of Amarna and the Doctrine of the Ba”. Journal of Near Eastern Studies 13/2 (1954), 87-101