Kırgız Halk Hekimliğinde Şamanist İnançlara ve Bazı Şifalı Bitkilere Dayalı Sağaltma Metodları

Year 2025, Volume: 19 Issue: 145, 182 - 193, 19.03.2025

Rifat Nergiz

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1067358

Abstract

Kırgızistan’da da diğer Türk halklarında olduğu gibi halk hekimliği tarihin en eski devirlerinden beri canlılığını korumaktadır. Kovid-19 salgınının devam ettiği dönemlerde bile hastalığın tedavisinin uzun süre bulunamayışı, hastalığı önleyici aşıların kullanımının yaygınlaşamaması ve aşılarla ilgili bazı tereddütler olması nedeniyle yüzyıllardır kullanılmakta olan birçok alternatif yöntem tekrar popülerlik kazanmıştır. Kırgızistan sağlık bakanı ekranların karşısına geçerek kovid-19 virüsüne karşı Kırgızistan’ın yaygın olarak Isıkgöl Bölgesinde yetişmekte olan uu korgoşun (kurtboğan) bitkisinden geleneksel yöntemle yapılan bir ilaçla hastalığa çare bulunduğunu söylemiş ve uluslararası basında da bu konu yer almıştır. Modern tıbbın olmadığı dönemlerde Kırgızlar hastalıkları tedavi etmede bitkileri ve psişik güçleri kullanmışlardır. Dünya Sağlık Örgütünün verilerine göre Kırgızistan sağlık hizmetlerinde gelişmiş ya da gelişmekte olan birçok ülkenin gerisinde kalmıştır. Bazı halk hekimliği uygulamaları ve ilaçları tıp doktorları tarafından ilaçlarla birlikte kullanılmaktadır. Bu yöntemler, Kırgız tarihinin Şamanizm dönemlerinden beri süregelen geleneksel birçok unsurla bağlantılıdır. Bu sebeple Kırgız halk tıbbının ilk tohumları eski Türklerin Şamanistlik dönem-lerde yaptıkları büyü ve büyücülükte aranmalıdır. Doğanın gizemine inanan Kırgızlarda geleneksel tıbbı, ailenin en bilgini ve doğaüstü güçleri olduğuna inanılan yaşlıları devam ettirmekte olup bu gelenek yaşlılar-dan gençlere miras olarak bırakılmaktadır. Ülkede geleneksel tıpla alakadar olan kişilere emçi-domçu ve tabıp denmektedir. Bu kişilerden ve tedavi yöntemlerinden sözlü halk edebiyatı eserlerinde de bahsedilmiş-tir. Modern tıbba rağmen çaresi henüz bulunamamış olan hastalıklara karşı Kırgızistan’da alternatif metot kullanılmaktadır. Bu çalışmada Kırgızistan’da halk hekimliğinin güncelliğini daha iyi anlayabilmek için ülkenin ünlü halk tabipleriyle görüşmeler gerçekleştirilerek bugünkü durumu ve popülerliği gösterilmeye çalışılmış bu konu hakkında bir analiz yapılmıştır. Çalışmanın giriş bölümünde Kırgızistan halk hekimliğiyle ilgili daha önce yapılmış çalışmalardan örnekler verilip farklılıklar ortaya konulmuş olup çalışmada mülakat tekniği kullanılmıştır. Bu çalışma yapılandırılmış mülakat tekniği ile yapılacak olup daha evvel hazırlanmış olan sorular kaynak kişilere sorulmuştur. Çalışmada sekiz farklı kaynak kişiyle görüşülmesi hedeflenmek-teydi ancak görüşülmesi hedeflenen kişilerden üçü görüşmeyi bazı sebeplerden dolayı istemediklerinden beş kişi ile görüşülmüş elde edilen bilgiler karşılaştırılarak bu bilgilerin sağlaması yapılmıştır. Bu doğrultuda Çüy Bölgesine bağlı Sasnovka ve Mramornaya köyünden birer kişiyle, Bişkek şehrindeki Oş Pazarında sağaltma bölümünde çalışan bir, Suusamır şehrinden bir ve İsa Ahunbaev Tıp Enstitüsünden bir kişiyle görüşmeler yapılmıştır. İlk bölümde halk hekimliği uygulamaları üç kısma ayrılarak; büyüyle sağaltma, sesle-tütsülemeyle sağaltma, kemik-kurşun dökmeyle sağaltma ve karalık tedavisi-atalar kültü alt başlıkları altında toplanmıştır. Tütsüleme ile tedavi Kırgızistan’ın birçok bölgesinde bilinmekte olup evlerde, iş yerle-rinde, pazarlarda kötü ruhlardan, negatif enerjiden korunma ve aurayı tazeleme amacıyla ardıç ağacının yakılmasıyla yapılmaktadır. Kemikle tedavide kemik hastanın belli yerlerine vurularak hasta kötü ruhlardan arındırılmaktadır. Karalık tedavisinde ise ataların ruhları razı edilerek hastalar sağaltılmaktadırlar. Ayrıca bu bölümde dinsel-büyüsel halk tıbbı uygulamalardan, uygulamaların tedavilerin icralarındaki farklılıklar-dan ve dayanaklarından bahsedilmektedir. İkinci bölümde ise daha tabi halk tıbbı uygulamalardan bahse-dilmekte olup beş tip sağaltma metodu ülkenin ünlü doktorlarının uygulamalarıyla ve görüşleriyle örnekler verilerek açıklanmaktadır. Bu ilaçlardan bazıları bitkilerden, hayvansal yağlardan ve minerallerden oluş-maktadır. Kurtboğan otu kovid-19 ve kanser tedavisinde, dağ faresi ve yarasa dışkısından oluşan bir mineral olan momiya ise organların yenilenmesinde kullanılmakta olup bazı bitkiler de yakılarak duman terapisi şeklinde kullanılmaktadır. Bu çalışmada modern tıp imkânlarının yetersiz olduğu Kırgızistan’da geleneksel tıbbın önemi vurgulanmak istenmekte olup geleneksel tıp ve halk hekimliği uygulamalarının canlılığı göste-rilmek istenmektedir.

Keywords

Halk hekimliği, Kırgızlar, şaman, atalar kültü, ilaç.

Healing Methods Based on Shamanist Beliefs and Some Healing Plants in Kyrgyz Folk Medicine

Abstract

Folk medicine in Kyrgyzstan, as in other Turkic peoples, has been preserving its vitality since the ear-liest periods of history. Even during the Covid-19 pandemic, many alternative methods that have been used for centuries have gained popularity again due to the fact that the treatment of the disease has not been found for a long time, the use of preventive vaccines has not become widespread, and there are some hesitations about vaccines. The Minister of Health of Kyrgyzstan went to the cameras and said that there was a cure for the Covid-19 virus with a traditional medicine made from the uu korgoşun (wolfsbane) plant, which is widely grown in the Isikgol Region of Kyrgyzstan, and this issue was also covered in the interna-tional press. In times when there was no modern medicine, the Kyrgyz used plants and psychic powers to treat diseases. According to the data of the World Health Organization, Kyrgyzstan has lagged behind many developed or developing countries in health services. Some folk medicine practices and medicines are used by medical doctors together with medicines. These methods are connected with many traditional elements that have been going on since the periods of shamanism in Kyrgyz history. For this reason, the first seeds of Kyrgyz folk medicine should be sought in the magic and sorcery performed by the ancient Turks during the shamanistic periods. Kyrgyz people who believe in the mystery of nature continue traditional medicine, the elders who are believed to be the most knowledgeable of the family and have supernatural powers, and this tradition is left as a legacy from the elders to the young. In the country, people who are related to traditional medicine are called laborer and physician. These people and their treatment methods have also been mentioned in works of oral folk literature. An alternative method is used in Kyrgyzstan against diseases for which a cure has not yet been found despite modern medicine. In this study, in order to better understand the current state of folk medicine in Kyrgyzstan, interviews were conducted with the famous folk doctors of the country and an analysis was made on this issue to show its current status and popularity. In the introductory part of the study, examples from previous studies on Kyrgyz folk medicine were given and differences were revealed, and the interview technique was used in the study. This study will be conducted with the structured interview technique and the previously prepared questions were asked to the source people. In the study, it was aimed to interview eight different source people, but since three of the targeted people did not want to be interviewed for some reason, five people were interviewed and the obtained information was compared and provided with this information. In this context, interviews were conducted with one person from the village of Sasnovka and Mramornaya in the Chü Region, one person working in the medical department at the Osh Sunday in Bishkek, one person from the city of Suusamir and one person from the Isa Akhunbaev Medical Institute. In the first part, folk medicine practices were divided into three parts; healing with magic, healing with sound-smoking, healing with bone-lead casting and treat-ment of darkness- the cult of ancestors was collected under the subheadings. Treatment with smoking is known in many regions of Kyrgyzstan and is performed by burning juniper tree in order to protect from evil spirits, negative energy and to refresh the aura in homes, workplaces, Sundays. In bone treatment, the bone is hit in certain places of the patient and the patient is cleansed of evil spirits. In the treatment of darkness, the patients are cured by the consent of the ancestral spirits. In addition, in this section, religious-magical folk medicine practices, differences in the execution of treatments and their bases are mentioned. In the second part, the more natural folk medicine practices are mentioned and the five types of treatment meth-ods are explained by giving examples with the practices and opinions of the famous doctors of the country. Some of these drugs are composed of plants, animal fats and minerals. Wolfsbane is used in the treatment of covid-19 and cancer, while momiya, a mineral consisting of mountain mouse and bat feces, is used for organ regeneration, and some plants are also used in the form of smoke therapy by burning. In this study, the purpose is to emphasize the importance of traditional medicine in Kyrgyzstan, where modern medical facilities are insufficient, and the aim is to show the vitality of traditional medicine and folk medicine prac-tices.

Keywords

Folk medicine, Kyrgyz, shaman, cult of ancestors, medicine.

References

• Aalieva Gülzat Karıbekovna ve Nazira Tentigül Kızı. “Evolyutsiya Narodonoy Meditsinı i Ее Mеstо v Sоtsiаlnоy Strukturе Kırgızоv Pо Еpоsu Mаnаs”. İntеrаktivnаya Nаukа C. 2. (2017): s. 177.
• Bаyrаk, Dimitriy. Rеligiya i Mеditsinа. Gazeta Nоvоsti Mеditsinı i Fаrmаtsii. 2009.
• Michael J. Balick and Paul Alan Cox. Plants, People, and Culture: The Science of Ethnobotany (2nd ed.). New York: Garland Science. 2020.
• Çeribaş, Mehmet. “Şaman/Bakşı Tipolojisi Bağlamında Kırgızlarda Halk Hekimliği Geleneği ve Halk He-kimleri-I”. Religious Sciences 2. (2014): s. 66.
• Durbilmez, Bayram. “Türk Kültüründe ve Fütüvvet-Nâmelerde Dört Sayısı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 52. (2009): s. 71-85.
• Eliade, Mircea. Şamanizm. (Çev. İsmet Birkan) Ankara: İmge Kitabevi, 1999.
• Ersoy, Ruhi. “Modernizm-Postmodernizm Bağlamında Geleneksel Tıp Uygulamalarının Güncelliği Üzerine Bir Değerlendirme”. Milli Folklor 26.101. (2014): s. 190.
• Faydaoğlu, Emine ve Sürücüoğlu, Metin Saip. “Geçmişten Günümüze Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Kulla-nılması ve Ekonomik Önemi”. Kastamonu University Journal of Forestry Faculty. 11.1. (2011): s. 52-67.
• Gimbаtоvа, Mаdinа. “Nаrоdnаya Mеditsinа Nicnеtеrskiх Kаzаkоv (XIX – Nаçаlо ХХ v.)”. Vеstnik İnsti-tutа İstоrii, Arхеоlоgii i Etnоgrаfii 50. (2017): s. 132.
• Kaplan, Melike. “Halk Tıbbının Kökenleri: Teşhisten Tedaviye Din ve Büyü İlişkisi”. Millî Folklor 21. 91. s. (2011): s. 151.
• Kaplan, Melike. “Halk Hekimliğinde Holistik/Bütüncül Yaklaşım: Üzerlik Otu (Peganum Harmala) Örne-ği”. DTCF Dergisi. 60(1). (2020): s. 415- 430.
• Kаyrliеvа, Nurgul. “Sаkrаlnıе Çislа v Kаzаhskоm Yazıkе i Kulturе: Lingvоkulturоlоgiçеskiy Aspеkt Оpisаniya”. Nаtsiоnаlnıе Оbrаzı Mirа v Zеrkаlе Russkоgо Yazıkа. (2021): s. 69-78.
• Kencebekova, Cansaya. “Magiya v Оbryadax Rоjdеniya Rеbеnkа u Kаzахоv Vоstоçnоgо Kаzахstаnа”. Nоvоsibirkiy Gоsudarstvеnıy Univеrsitеt Sibirkое Оtdеlеniе Rоssiyskоy Akadеmii Nauk Pravitеlstvо Nоvоcibirskоy Оblasti. (2016): s. 36.
• Mаniçkin, Nеstоr Аlеksаndrоviç. “Nеkоtоrıе Sоvrеmеnnıе Mаgiçеskiе Оbryadı Kirgizоv v Pеrspеktivе Şаmаnstvа”. Оriеntal Studiеs 1 (29). (2017): s. 48-57.
• Murаtаliеvа, Аnarbü vd. “Kоntsеptsiya İntеgrаtsii Nаrоdnоy i Sоvrеmеnnоy Mеditsinı v Kırgızskоy Rеs-publikе”. ISSN 1694-6405 Vеstnik KGMА İmеni İK Ахunbаеvа №, 1(1). (2018): s. 184-185.
• Orozobaev, Mayrambek. “Kırgız Halk İnancı ve Halk Hekimliği Uygulamalarında Yılan”. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi 15. (2012): s.11.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. Ankara: MEB Yayınları. 1995.
• Örnek, S. Veyis. Etnoloji Sözlüğü. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1971.
• Perrin, Michel. Şamanizm. (Çev. Bülent Arıbaş) İstanbul: İletişim Yayınları, 2001.
• Porozova, Alevtina. “Rоl Nаrоdnоy Mеditsinı v Sохrаnеnii Zdоrоvya Sоvrеmеnnоgо Çеlоvеkа Nа Primеrе Ulyanоvskоgо Pоvоlcya”. Vеstnik Çuvаşskоgо Univеrsitеtа. (2007): s. 53.
• Sarışen, Özlem; Çalışkan, Deniz. “Fitoterapi: Bitkilerle Tedaviye Dikkat (!)”. Sted, 14.8. (2005): s.182-187.
• Su, Süreyya. Hurafeler ve Mitler: Halk İslâmında Senkretizm. İstanbul: İletişim Yayınları, 2009.
• Tatlıcan, Nezih. Türk Halk Hekı̇mlı̇ğı̇ Uygulamalarında Bı̇r Sağaltma Unsuru Olarak Kemı̇k, Halk Kültürün-de Sağlık. İstanbul: Motif Vakfı Yayınları, 2021.
• Vlаdimirоvnа, Tаtyanа. “Simvоliçеskое Znаçеniе Kоsti, Kаmnya i Mеtаllа v Kоntеkstе Trаditsiоnnıх Prеdstаvlеniy Obskiх Ugrоv о Rеinkаrnаtsii”. Finnо-Ugоrskiy Mir 11. (2019): s. 41.
• Yaşa, Recep. “Eski Türk Cenaze Törenlerinde Ölü Yakma Adeti”. Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4.1. (2019): s. 285.
• Yeşildal, Ünsal Yılmaz. “Atalar Kültüne Dair İnanmaların Türklerin Ad Verme İnanç ve Gelenekleri Üzerindeki Tesiri”. Millî Folklor. 30.119. (2018): s. 54.
• Yoder, Don. Halk Tıbbı ve Modern Tıp. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 3. (Çev. Sibel Yoğurtçu; Ayfer Gülüm) Ankara: Geleneksel Yayıncılık. 2009.
• WHO. Kаçеstvо Uslug Zdrаvооhrаnеniya v Kırgızstаnе: Оbzоr. Copenhagen: 2018.