Pazubent (Armband) in the Context of its Relationship With the Holy in Turkish Folk Culture

Year 2025, Volume: 19 Issue: 146, 66 - 76, 11.06.2025

Perihan Ölker , Nilgün Aydın

Abstract

The armband, which occupies privileged place in Turkish folk culture, is also encountered in some genres in the field of folk literature with its protective and strength-giving properties, as well as being an ornament that is worn in the area between the elbow and the upper arm in the clothing culture and shows the status of the person. Used in various forms such as kös, belǝk kösö; küş, bilek küşi; güç, kubat; küç, quvvät; qurçaq uyını; güǝç, kuwwat and küc in the Turkic world, the armband has also taken its place in Anatolian dialects as pazvant/pazvent. The armband, which is one of the objects with a religious, magical, mythical and ritual background that is frequently encountered in folk narra-tives and serves the functions of protecting and blessing the person and giving strength, is worn on the arm. In addition, the presence of a prayer text inside it, which establishes an original bond with this entire background, reveals its important function. Pazubent, as an important motif, also made its way into the divan poetry. Evliya Çelebi described it as an ornament. Reasons for wearing armbands in oral culture include the following: people wear it to get rid of an illness; the sultan, prince or war-rior wears it on his unborn child so that he can recognize him after many years; it is also supposed to add power to the biceps. Wrestlers in Anatolia wear armbands to give them strength and power. In Thompson's motif index, functions such as being invincible, protection against magic, getting rid of death, healing diseases, and recognizing one's identity are listed for the pazubent, or the amulet. According to Fodor's findings, this magical object, i.e. the armband, is worn on the arm, referring to the sacred especially regarding the protective and strengthening powers of Ali (Prophet Muhammad’s nephew and son-in-law), who is identified with power and gallantry. Ali took his place in Turkish-Islamic culture with his warrior characteristics. He comes to the rescue as a result of the prayers of the brave men in battles and epics. In this regard, warriors tie armbands on their arms, which contain the prayer that will act as a protective armor and give them strength. It is seen that this type of em-powering and protective prayers are included in magazines containing professional treatises in Cha-gatai, especially within the framework of the futuwwatname (rules and regulations of Turkish-Islamic guilds) tradition. Fodor described the armbands he saw on the warriors in Iraq, and he pointed out the link provided by Ali with reference to the sword and lion figures he saw on the armbands in the transfer of pre-Islamic practices and beliefs to the post-Islamic period. In the present study, a text titled "Eddu'āyı bāzūbend-i Hażret-i 'Alı̇̄" (Ali’s Prayer for Armband) in Chagatai language obtained from Konya Koyunoğlu Museum and Library in Konya was examined in the aforementioned con-text. The text was included in a magazine which laid down the rules and regulations of Turkish-Islamic guilds and contained professional treatises and protective prayers. In addition, it was observed that there were armband prayers in other magazines containing professional treatises in Cha-gatai language and these were also cited in the study. Based on the Arabic prayer, further information about Ali and armband obtained from other sources was included. The Arabic prayer was translated into Turkish, and a study was presented within the framework of language-culture unity, both se-mantically/in terms of motif and as language material. In connection with the reflection of spirituality/divinity in the Islamic period, in the Seljuk State of Turkey, armband was used as an identi-ty/imprint indicator for dynasty members and high-ranking officials, called tiraz

Keywords

Ali , armband , Chagatai , talisman , tiraz

Türk Halk Kültüründe Kutsalla İlişkisi Bağlamında Pazubent

Abstract

Türk halk kültüründe eski ve ayrıcalıklı yere sahip olan pazubende; dirsek ile üst kol arasına bağlanan, giyim-kuşam kültüründe kişinin statüsünü de gösteren süs eşyası olmasının yanı sıra koruma, güç kuvvet verme özellikleriyle halk edebiyatı sahasında bazı türlerde tesadüf edilmektedir. Türk dünyasında kös, belǝk kösö; küş, bilek küşi; güç, kubat; küç, quvvät; qurçaq uyını; güǝç, kuwwat; küc şekillerinde adlandırılan pazubent Anadolu ağızlarında da pazvant/pazvent şeklinde yerini almıştır. Özellikle halk anlatmalarında sıkça rastlanan ve kişiyi koruyup kutsama, güç kuvvet verme işlevlerine sahip dinsel, büyüsel, mitsel ve ritsel niteliktekli arka plana sahip nesnelerden biri olan pazubendin kola takılmasının yanı sıra içinde bir dua metninin bulunması ‘söz’ün tüm bu arka planla kökensel bağ kuran önemli işlevini ortaya çıkarmaktadır. Pazubent önemli bir motif olarak divan şiirinde de kendine geniş yer bulmuştur. Evliya Çelebi ise bir süs eşyası olarak tarif etmiştir. Sözlü kültür ürünlerinde pazubendin takılma sebepleri arasında hastalıktan kurtulmak; padişah, şehzade ya da savaşçının, doğacak çocuğuna onu seneler sonra tanıyabilmek için takması; bazuya kuvvet vermesi yer almaktadır. Ayrıca Anadolu’da pehlivanların güç, kuvvet vermesi için pazubent taktığı da görülmektedir. Thompson’ın motif indeksinde de pazubent (amulet) için yenilmez olmak, büyüye karşı korunmak, ölümden kurtulmak, hastalıkları iyileştirmek, kimliğini tanımak gibi fonksiyonlar sıralanmıştır. Özellikle koruyucu ve güç verici pazubentle ilgili olarak Fodor’un tespitleri neticesinde Hz. Ali’ye işaret edilmesi; büyülü nesnenin kola takılarak kutsala atıfla Hz. Ali’nin güç, kuvvetle özdeşleşen yanlarını birlikte düşündürmüştür. Hz. Ali Türk-İslam kültüründe savaşçı özelliğiyle yerini almıştır; cenknamelerde, destanlarda yiğitlerin duası neticesinde yardıma o yetişmekte-dir. Bu doğrultuda da savaşçılar kollarına içinde hem koruyucu bir zırh görevi üstlenecek hem de güç kuvvet verecek duayı taşıyan pazubendi bağlamaktadır. Bu türde güç verici ve koruyucu duaların, bilhassa fütüvvetname geleneği çerçevesinde, Çağatayca meslek risalelerinin bulunduğu mecmualarda yer aldığı görülmektedir. Fodor, Irak’taki savaşçılarda gördüğü kol muskalarını (amulet) tarif etmiş, pazubentlerde gördüğü kılıç ve aslan figürlerinin İslamiyet öncesi uygulamaların ve inançların İslamiyet sonrasına aktarımında Hz. Ali’nin sağladığı bağlantıya işaret etmiştir. Çalışmada, Konya Koyu-noğlu Müze ve Kütüphanesi’nden temin edilmiş meslek risalesi ve koruyucu duaların yer aldığı bir nevi fütüvvetname olan mecmua içerisinde yer alan Çağatayca “Ed-du‘a-yı bazubend-i hazret-i ‘Ali” başlıklı metin bahsi geçen bağlamda değerlendirilmiştir. Ayrıca benzer şekilde başka Çağatayca meslek risalelerinin yer aldığı mecmualarda da pazubent dualarının olduğu görülmüş ve çalışmada belirtilmiştir. Arapça duadan da hareketle Hz. Ali ve pazubent ile ilgili kaynaklardan ulaşılabilen bilgilere yer verilmiştir. Arapça duanın Türkçe tercümesi yapılmış, hem anlamsal/motifsel hem de dil malzemesi olarak dil-kültür birlikteği çerçevesinde bir çalışma ortaya konmuştur. Ruhaniliğin/tanrısallığın İslami dönemdeki yansımasıyla bağlantılı olarak Türkiye Selçuklu Devleti’nde pazubent bir kimlik/künye bildiricisi göreviyle de hanedan üyeleri ve üst düzey memurlar için tiraz adıyla kullanılmış-tır.

Keywords

Hz. Ali , pazubent , Çağatayca , tılsım , tiraz

References

• Abdülaziz Bey. Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri, Toplum Hayatı, Haz.: Kâzım Arısan – Duygu Arısan Gümay, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Barutçu Özönder, F. Sema. Ali Şîr Nevâyî, Muhâkemetü’l-Lügateyn – İki Dilin Muhakemesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996.
• Bekki, Salahaddin – Enis Yalçın. “Bazı Fütüvvetnameler ve Şecerenameler Işığında Hz. Ali”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 90, 2019: 25-46.
• Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Folkloru, İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1984.
• Büngül, Nuretttin Rüştü. Eski Eserler Ansiklopedisi C.1, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Yayınları, 1939.
• Caferoğlu, Ahmet. Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar I – Kars, Erzurum, Çoruh İlbaylıkları Ağızları, Ankara: TDK Yayınları, 1942.
• Cassier, Ernst. Dil ve Mit. (çev. Onur Kuzgun) İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2018.
• Çakın, Mehmet Burak. “Tâûna Karşı Muska Yazımı Konulu Şiirler: Hz. Ali’nin Cünnetü’l-Esmâ’sı ve Türkçe Manzum Tercümesi”, Turkish Studies 15(6), 2020: 277-295.
• Çetin, İsmet. Türk Edebiyatında Hz. Ali Cenknâmeleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1997.
• Çetin, İsmet. “Türk Halk Edebiyatında Hz. Ali”. Tarihten Teolojiye: İslam İnançlarında Hz. Ali, Haz. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları (2014): 193-215.
• Dağlı, Yücel – Seyit Ali Kahraman. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, IV. Kitap, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• Darmenova, Gulvira. “Çağatayca Mecmū‘a-i Resā’il-i ‘Acībe (İnceleme-Metin-Türkiye Türkçesine Aktarma-Dizin-Tıpkıbasım)”, Yayınlanmamış doktora tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, 2021.
• Demir, Hiclal. “Zanbak ve Klasik Türk Şiirindeki İzleri”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 27, 2021: 127-157. [DS] Derleme Sözlüğü. C. XII, Ankara: TDK Yayınları, 1993.
• Dervişoğlu, Mehmet. “Kırkpınar Güreşleri’nin Halkbilimsel Açıdan İncelenmesi”. Yayımlanmamış yüksek lisans Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi, 2012.
• Fodor, Alexander. “A Group Of Iraqi Arm Amulets (Popular Islam of Mesopotamia)”. Quaderni di Studi Arabi (1987-1988): 259-277.
• _______________. “Irak Kaynaklı Şii Muska Türleri”. Tarihten Teolojiye: İslam İnançlarında Hz. Ali, Haz. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları (2014): 167-190.
• Gemalmaz, Efrasiyap. Erzurum İli Ağızları III (İnceleme-Metinler-Sözlük ve Dizinler), Ankara: TDK Yayınları, 1993.
• Gruber, Christiane. “Osmanlı Toplumunda Tılsım ile Okült, Büyü ve Temas”, Aktüel Tarih 9, 2024: 52-57. [GTS] Güncel Türkçe Sözlük https://sozluk.gov.tr/
• Kahraman, Seyit Ali – Yücel Dağlı– Robert Dankoff. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, VIII. Kitap, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.
• Kanabaev, Zhamalidin. “Türkistan’da İslâm Dininin Anlaşılmasında Ahmed Yesevî ve Dil”, Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi 22, 2017: 155-160.
• Kartallıoğlu, Yavuz. Stambol’dan İstanbul’a Osmanlı Türkçesi Telaffuz Kayıtları (1533-1921 Arası Latin Harfli Metinlerin Verilerine Göre), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2002
• Keklik, Murat. “Üsküplü İshak Çelebi, Divan (Metin-Çeviri-Açıklamalar Dizini)”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi: Kırgızistan, 2014.
• Kemikli, Bilal. “Divan Şiirinde Hastalık ve Tedavi”, T.C. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 16/1 (2007): 19-36.
• Kırkkılıç, H. Ahmet. Şeyhülislâm Mehmed Esad Efendi, Lehcetü’l-Lügat, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2022.
• Koçu, Reşat Ekrem. Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü. Ankara: Sümerbank Kültür Yayınları, 1969.
• Kortantamer, Samira. “Bir Hükümdarlık Alâmeti Olan Tırâz”, Acta Turcica -Türk Kültüründe Terzilik-, 2/2 (2009): 79-85.
• Köprülü, M. Fuad. “Türk Edebiyatının Menşei”. Edebiyat Araştırmaları I. Ankara: Akçağ Yayınları, (2014a) 65-71.
• ____________. “Türklerde İlk Şiirler ve Şairler”. Edebiyat Araştırmaları I. Ankara: Akçağ Yayınları, (2014b) 71-83.
• Küçük, Raşit. “İsnad” TDV İslam Ansiklopedisi, C. 23, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (2001): 154-159.
• Mélikoff, Iréne. “Bektaşi Alevilerde Ali’nin Tanrılaştırılması”. Tarihten Teolojiye: İslam İnançlarında Hz. Ali, Haz. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları (2014): 77-98.
• Merçil, Erdoğan. Selçuklularda Hükümdarlık Alâmetleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2007.
• Mutlu, Satiye. “Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü’ndeki Klasik Edebiyata Dair Unsurların İncelenme-si”, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi, 2019.
• Öger, Adem. “Uygur Türklerinde Fütüvvet Kültürü,Fütüvvet-Nâmeler ve Ahilik Teşkilatına Etkileri”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 13 (2019):1-11.
• Ölker, Perihan. “Çağatay Türkçesiyle Yazılmış Bakırcılık Risalesi – Risale-i Misgerlik”, Prof. Dr. Orhan Yavuz Armağanı, Konya: Palet Yayınları (2021): 227-235
• ____________. “Türk Edebiyatında Nur-ı Muhammedî Konulu Eserler ve Çağatayca Nur-name -2”, Selçuk Türkiyat 60, (2023): 227-243.
• Ölker, Gökhan – Perihan Ölker. “Çağataycadaki Zamir+Edat Bağlantısında İlgi Durum Eki +nI: Du’â-yı Habîb-nâme Örneği”, Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi 6/4, (2022):1487-1506.
• Ölker, Perihan – Gökhan Ölker. “Çağatay Türkçesiyle Yazılmış Nur-name”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 75, (2023):7-32.
• Örnek, Sedat Veyis. 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1988.
• Öz, Mustafa. “Ca’fer es-Sadık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C.7, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (1993): 1-3.
• Özer, Abidin. “Molla Muhammed Zaferbek Muhammed Oglı “Nur-name” (İnceleme-Metin-Dizin)”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi: Kırgızistan, 2014.
• [TDEKTS] “bâzûbend”, Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü. 1, (2001): 374.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 1., İstanbul: MEB Yayınları, 1983.
• Süslü, Özden. Tasvirlere Göre Anadolu Selçuklu Kıyafetleri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1989.
• Tek, Recep. “Din-Meslek İlişkisi Bağlamında Geleneksel Meslek Risaleleri Üzerine Bir Değerlendirme”, IV. Kazan Uluslararası Halk Kültürü Sempozyumu, 29 Eylül-1 Ekim 2016, Kazan-Ankara, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Halk Bilimi Bölümü Yayınları (2016): 888-897.
• Thompson, Stith. Motif-Index of Folk-Literature: A Classification of Narrative Elements in Folktales, Ballads, Fables, Mediaeval Romances, Exempla, Fabliaux, Jest-Books and Local Legends. 6 vols. Bloomington: Indiana University Press, 1966.
• Ural, Orhan. Üç Destan – Oğuz Kağan, Ergenekon, Köroğlu, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1972.
• Ünlüsoy, Kamile. Anadolu’da Hz. Ali Tasavvurları (XIII.-XVI. Yüzyıllar), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
• Yardımcı, K. Gürcan. “Türk Töresinin Hazineleri Kutsal Şaman Elbiseleri İkonografisi”, International Journal of Cultural and Social Studies (IntJCSS), 3 (2017): 461-475.
• Yekbaş, Hakan. “Klasik Türk Şiirinde Bazı Halk İnanışları”, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 20/1 (2010): 155-184.
• Yıldız, Harun. “Hüsniye’de Mezhebî Motifler”, On Dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 36 (2014): 5-30.