Karakteristik Türk Kaşıkları ve Güncel Durumları

Year 2025, Volume: 19 Issue: 147, 110 - 130, 19.09.2025

Güven Şahin

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1470567

Abstract

Medeniyet tarihimiz boyunca, coğrafi şartların şekillendirmesiyle, doğadaki türlü malzemelerden ya-rarlanılarak çok çeşitli araç gereçler, sanat eserleri ortaya konmuştur. Zamanla bu alandaki bilgi birikiminin artması ve bilişsel gelişimle çeşitli sanat ve zanaat kolları gelişmiştir. Ana malzemesini çeşitli ağaçların oluşturduğu ve ahşap malzemenin işlenmesiyle de ayrı bir ihtisas kolu olan “Ahşap İşlemeciliği” ihtisas kolu ortaya çıkmıştır. Bu kapsamda çok çeşitli ağaçlardan (Ceviz, kestane, meşe, ıhlamur, kayın, gürgen, abanoz gibi) elde edilen ahşap malzemeler oyma, kakma, dağlama gibi işlemlerle çok çeşitli formalara sokularak kullanım gereçleri, süs ve sanat objeleri ortaya konmaktadır. Bu noktada coğrafi şartlar, folklor ve sosyo-ekonomik şartlar ortaya konacak olan eserlerin niteliği ve pazar gücü açısından büyük ölçüde belirleyicidir. Bu kapsamda çeyiz geleneği ve bu geleneğin ayrılmaz bir parçası olan çeyiz sandıklarının yapımı en tipik örnektir. Kahramanmaraş’ta 2017’de coğrafi işaret tescili yapılan Kahramanmaraş oyma çeyiz sandığı bu kapsamda sayılabilecek karakteristiklerdendir. Devrek yöresinde ortaya konan yılan motifli karakteristik bastonlar ise diğer bir ahşap işçiliği ürünü ve de coğrafi işarettir. Türk kültürü ahşap işçiliğinin bir diğer önemli ögesi de tahta kaşıklardır. Söz konusu önem, zengin ve de köklü Türk Mutfağı ile Türk Halk Oyunla-rı’ndan ileri gelmektedir. Bu açıdan tahta kaşıklar için sadece bir mutfak gerecidir tanımlaması yetersiz ve de hatalı olacaktır. Tahta kaşıkların kültürümüzdeki köklü geçmişini, çeşitliliğini ve sektörel durumunu ortaya koyduğumuz bu çalışmada doğrudan doğruya karakteristik tahta kaşıklarıyla dikkat çeken Konya, Antalya (Akseki/Bademli), Bursa (Keles), Sakarya (Taraklı), Trabzon (Köprübaşı), Kastamonu (Şenpa-zar), Bolu (Göynük) ve İstanbul (Şile)’da saha çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Bunlara ilaveten de literatür taraması ve yerel yönetimlerin desteği ile tahta kaşık üretiminin yapıldığı diğer yörelerin (Amasya, Balıke-sir, Hatay, Sinop) güncel durumu ortaya konmuştur. Çalışmada, farklı bölgelerde ortaya konan söz konusu tahta kaşıkların imalatında kullanılan ağaç malzeme (Şimşir başta olmak üzere, gürgen, kayın gibi), araç gereçler, işleme süreci, süslemeler ve kaşığa asıl karakteristiğini kazandıran unsurlar ele alınmıştır. Bu kapsamda hem yemek kaşıkları hem de oyun kaşıkları incelenmiştir. Ayrıca kaşıkçılık faaliyetinin geçmişi, tarihsel süreçte geçirmiş olduğu aşamalar ve varsa değişimler, son olarak da sektörün günümüzdeki durumu yöreler özelinde ayrı ayrı incelenmiştir. İncelenen kaşıklardan özellikle Antalya/Bademli, Bursa/Keles ve Konya kaşıkları belli karakteristikleriyle öne çıkmaktadır. Diğer yörelerde ise özellikle şimşirden yapılan kaşıkların kalitesi, Trabzon/Köprübaşı’nda yapılan kaşığın fonksiyonel tasarımı gibi özellikler bu alandaki kültür zenginliğimizi ortaya koymaktadır. Öte yandan tüm kaşıkçılık yapılan yörelerde karşılaşılan ortak sorun ise faaliyetin başta çırak sorunu olmak üzere tahta kaşığın çelik kaşıklarla rekabet edememesi gibi hususlarla çoğu yerde gerilemekte olduğu, hatta bazı yerlerde de faaliyetin bütünüyle sönmüş olduğudur. Bu soruna dikkat çekmek ve karakteristik tahta kaşıkları yeniden tanınır hale getirmek adına konuyu coğrafi işaret stratejisiyle ele almak da çalışmanın diğer bir odak noktasını oluşturmaktadır.

Keywords

Ahşap işleme , tahta kaşık , oyun kaşığı , coğrafi işaret , Türkiye.

Characteristic Turkish Spoons and Their Current Conditions

Abstract

Throughout the history of our civilization, a wide variety of tools and works of art have been pro-duced using various materials in nature, shaped by geographical conditions. In the process of time, various branches of art and craft have developed with the increase in knowledge and cognitive development in this field. A separate specialization branch, “Wood Embroidery”, has emerged with the main material consist-ing of various trees and the processing of wooden material. In this context, wooden materials obtained from a wide variety of trees (such as walnut, chestnut, oak, linden, beech, hornbeam, ebony) are put into a wide variety of forms through processes such as carving, inlaying, etching, and usage tools, ornaments and art objects are produced. At this point, geographical conditions, folklore, and socio-economic conditions are largely decisive in terms of the quality and market power of the works to be produced. In this context, the dowry tradition and the construction of dowry chests, which are an integral part of this tradition, are the most typical examples. The Kahramanmaraş carved dowry chest, which was registered as a geographical indication in Kahramanmaraş in 2017, is one of the characteristics that can be considered in this context. Characteristic walking sticks with snake motifs, produced in the Devrek region, are another woodworking product and geographical indication. Another important element of Turkish cultural woodworking is wood-en spoons. This importance comes from the rich and deep-rooted Turkish cuisine and Turkish folk dances. In this respect, describing wooden spoons as just a kitchen utensil would be inadequate and inaccurate. In this study where we reveal the deep-rooted history, diversity, and sectoral status of wooden spoons in our culture, field studies were carried out in the places that draw attention directly with their characteristic wooden spoons in Konya, Antalya (Akseki/Bademli), Bursa (Keles), Sakarya (Taraklı), Trabzon (Kö-prübaşı), Kastamonu (Şenpazar), Bolu (Göynük) and Istanbul (Şile). In addition, with the help of literature review and the support of local governments, the current situation of other regions where wooden spoon production is made (Amasya, Balıkesir, Hatay, Sinop) has been revealed. In the study, the wood materials used in the manufacture of these wooden spoons produced in different regions (such as especially box-wood, hornbeam, beech, etc.), tools, processing process, decorations and the elements that give the spoon its real characteristics are discussed. In this context, both table spoons and percussive spoons were examined. In addition, the past of spoon-making activity, the stages it has gone through in the historical process and any changes if available, and finally the current situation of the sector have been examined separately by re-gion. Among the spoons examined, especially Antalya/Bademli, Bursa/Keles, and Konya spoons stand out with certain characteristics. In other regions, features such as the quality of spoons made of boxwood and the functional design of the spoon made in Trabzon/Köprübaşı reveal our cultural richness in this field. On the other hand, the common problem encountered in all regions where spoon-making is that the activity is declining in most places due to issues such as especially the apprentice problem and the inability of wooden spoons to compete with steel spoons, and even the activity has died out completely in some places. Another focus of the study is to address the issue with a geographical indication strategy in order to draw attention to this problem and make the characteristic wooden spoons recognizable again.

Keywords

Woodworking , wooden spoon , percussive spoon , geographical indication , Türkiye.

References

• Adler, Shirley. Carving Spoons, Welsh Love Spoons, Celtic Knots and Contemporary Favorites. China: Fox Chapel Publishing Co. Inc., Printed, 2003.
• Anonim. Yaşayan El Sanatlarımız. Eskişehir: Hayat Boyu Öğrenme Genel Müd., MEB Yayınları, Bilim ve Kültür Eserleri: 1577, 2014.
• Çavuş, Ahmet. “Kültürel Miras Kaynağı Olarak Köprübaşı İlçesinde (Trabzon) Geleneksel Tahta Kaşık Üretimi”. Marmara Coğrafya Dergisi, 29 (2014): 423 – 433.
• Er, Birnaz. “Kütahya İli Gediz İlçesi Saruhanlar Köyünde Kaybolmaya Yüz Tutan Bir El Sanatı: Tahta Kaşık Oymacılığı”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(113) (2021): 56 – 78.
• Eren, Naci. Kaşık ve Kaşıkçılık. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1984.
• Güzel, Cavit. “Kültürel Bir Miras “Gümüşhacıköy/Pusacık Geleneksel Tahta Kaşıkçılığı””. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 13(29) (2020): 109 – 122.
• Kunduracı, Osman. “Akseki İlçesi Bademli Köyü Kaşıkçılığı”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 4 (1997): 109 – 123.
• Mataracı, Tuğrul. Ağaçlar: Marmara Bölgesi Doğal – Egzotik Ağaç ve Çalıları, TEMA Vakfı Yayınları, Yayın No: 39, İstanbul, 2004.
• Meydan Larousse. “Kaşık – Kaşıkçılık”, Cilt: 11, s. 54 – 55, İstanbul, 1992.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Kültür Tarihine Giriş – IV. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı, 2000.
• Önder, Mehmet. Mevlâna Şehri Konya (Tarihi Kılavuz), Ankara: Konya Turizm Derneği Yayını, 1971.
• Önder, Mehmet. “Konya’da Kaşık Sanatı Dünü – Bugünü”, 4. Ulusal El Sanatları Sempozyumu, 21 – 24 Kasım 1984, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 1985.
• Özbel, Kenan. El Sanatları XVI. Konya Kaşıkları, Ankara: CHP Halkevleri Bürosu, Kılavuz Kitapları: XXVII., 1949.
• Şahin, Güven. Türkiye’nin Coğrafi işaretleri ve bunların Türkiye ekonomisinde etkin kullanımları, Yayımlanmamış doktora tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Şimşek, Sabite. 1909 Bursa Sergisi, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2014.
• TDK (Türk Dil Kurumu). Divan-i Luqat-i it-Türk Dizini, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2003, https://altaica.ru/LIBRARY/turks/Mahmud_turkish_index.pdf (Son erişim: 22.01.2024).
• Üçüncü, Kemal. (2012). “Trabzon/Köprübaşı Yöresi Kaşıkçılık Meslek Geleneğinin Etnoğrafik Belgelen-mesi ve Tahlili”. Karadeniz Dergi, 4(13) (2012): 26 – 46.
• Ürün, Hatice. “Marangoz Padişah: Sultan II. Abdülhamid”. İSMEK El Sanatları Dergisi, 8 (2009): 122 – 130.
• Yılmaz, Şermin. Anadolu Kaşıkları Üzerine Bir Araştırma, Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Basılmamış yüksek lisans tezi, 2008.
• Yücel, Erdem. (1971). “Kaşıklar Üzerinde Türk Motifleri ile Dağlama Sergisi”. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, 13(264) (1971): 6037 – 6038.
• Züber, Hüsnü. “Kaşık ve Folklorumuzda Yeri”, II. Mesir Konferansları, 20 – 30 Nisan 1983, Manisa: Manisa Turizm Derneği Yayınları: 4, 1983.
• Züber, Hüsnü. “Osmanlı Kaşıkları – The Ottoman Spoons”, Antika Aylık Dergi, 7 (1985): 4 – 8.
• URL – 1: https://yakegm.ktb.gov.tr/TR-12929/yasayan-insan-hazineleri-ulusal-envanteri.html (Son erişim: 22.01.2024).