Karşıtlıklar ve Sentezler Bağlamında İran’da İşrâk Felsefesi’nin Gelişimi

Year 2021, , 551 - 578, 01.11.2021

Mehmet Nesim Doru

https://doi.org/10.19059/mukaddime.892792

Abstract

İslam Felsefesinde biribirinden farklı paradigmalar ve metotlar geliştiren Meşşâi ve Sûfî geleneklerin yanısıra bu iki gelenekten hem kaynak hem de metot olarak bir çok şey almakla birlikte kendine has bir çerçeve içinde hareket eden İşrâkilik ekolü, özellikle Oryantalistlerin iddia ettiği üzere İbn Rüşd'ün ölümünden sonra İslam felsefesinin bitmediğinin en güçlü örneklerinden biri olarak gösterilmektedir. Bu ekol, Osmanlı ve Hind hinterlandında da kendini göstermekle beraber özellikle İran coğrafyasında bir gelenek halinde bugüne kadar tarihi süreç içerisinde karşıtlıklar ve sentezler üzerinden devam etmiştir.
İşrâk felsefesinin kurucusu olan Sühreverdî, eserlerinde dışlayıcı olmayan kapsayıcı bir yöntemle hareket etmiş bütün felsefi gelenekleri kucaklamış ama bununla beraber kendi yönteminin farklarını da ortaya koymuştur. Onun İşrâk felsefesinde Kadim Yunan ve İran hikmetleri ve onların izdüşümleri olan Meşşâî ve Sûfî yönelimlerin hepsinin izleri görülebilir. Ama bununla birlikte Sühreverdî Meşşâî felsefeye eleştirilerde bulunmuş ve bu eleştiriler onun düşüncelerini Sûfî düşünceye yaklaştırmıştır denilebilir. Ancak salt müşahede ve keşfe dayalı Sûfiliğe yaklaştığı esnada ise felsefenin burhan ve nazar olmaksızın mümkün olmadığını ortaya koymuştur. Bu anlamıyla İşrâk felsefesinin aslında bir "sınır felsefesi" olduğunu söylememiz mümkündür.
İşrâk felsefesinin İran hinterlandındaki tüm tarihsel seyri bu sınır ve aradalıkta karşıtlıklar ve sentezler üzerinden tecelli etmiştir. İlk dönem şârihlerinden İsfahan Okuluna kadarki süreçte ortaya çıkan teknik yönü güçlü yorumcular İslam felsefesinin en büyük sentez projelerinden biri olan "el-Hikmetu'l-Müte'aliye" düşüncesinin adeta zemini hazırlamış ve Mola Sadra ile birlikte İşrâkîlik dahil tüm İslam felsefesi ekolleri artık yeni bir konsept ve paradigma üzerinden ele alınmış ve bu durum günümüze kadar kesintisiz biçimde devam etmiştir.

Keywords

Felsefe, İşrâkîlik, Sühreverdî, İran, Şiilik

Supporting Institution

Mardin Artuklu Üniversitesi, BAP Birimi

Project Number

MAÜ.BAP.18.EF.004

References

• Akbarî, Reza-Uluç, Tahir, “Günümüz İran’ında Felsefî Hayata Genel Bir Bakış”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2009/1, c. 8, sayı: 15, s. 59-75.
• Arıcı, Müstakim, “Osmanlı Dönemi İşrâkî Araştırmalarına Giriş”, (Osmanlı ve İran’da İşrâk Felsefesi, ed: M. Nesim Doru vd., Divan Kitap, İstanbul, 2018 içinde), s.21-30.
• Arıcı, Müstakim, “Osmanlı İlim Dünyasında İşrâkî Bir Zümreden Söz Etmek Mümkün mü? Osmanlı Ulemasının İşrâkîlik Tasavvuru Üzerine Bir Tahlil”, Nazariyat 4/3 (Ekim 2018): 1-48.
• Aslan, Muhammed Fatih, “Sühreverdî’yi Anlamada Yöntem Sorunu: Devvânî ve Deştekî Bağlamında Yöntem Tartışmaları”, (Osmanlı ve İran’da İşrâk Felsefesi, ed: M. Nesim Doru vd., Divan Kitap, İstanbul, 2018 içinde), s.207-236.
• Aştiyânî, Celâleddîn, Muntahabât-ı ez Âsar-ı Hukemâ-i İlahiy-i Îran, Merkez-i İntişârât-ı Defter-i Teblîğat-i Îslâmî, Kum, 1363.
• Corbin, Henry, “Zindekî, Şahsiyyet û Asar-i Mollâ Sadrâ Şîrâzî”, Farsça trc: Kerim Müçtehidî, (Henry Corbin, Makâlât-ı Henry Corbin, ed: Muhammed Emin Şehcuyî, İntişârât-ı Hakikat, Tahran, 1384 içinde), s. 43-102.
• Corbin, Henry, İslam Felsefesi Tarihi-I, çev: Hüseyin Hatemi, İletişim Yay., İstanbul, 2010.
• Corbin, Henry, İslam Felsefesi Tarihi-II, çev: Ahmet Arslan, İletişim Yay., İstanbul, 2013.
• Debashi, Hamid, “Mir Dâmâd and the founding of the School of Isahân”, (History of Islamic Philosophy, ed. Seyyed Hossein Nasr&Oliver Leaman, Routledge, 1996 içinde), s. 597-634.
• Deştekî, Giyaseddîn Mansûr, İşrâku Heyâkil’n-Nûr li Keşfi Zulûmâti Şevâkili’l-Ğurûr, thk: Ali Ucebî, Miras-i Mektub, Tahran, 2003.
• Devvânî, Celaleddîn, Şevâkilu’l-Hûr fi Şerhi Heyâkilu’n-Nûr, thk: Muhammed Abdu’l-Hak-Muhammed Koken, Beytü’l-Varrak, Bağdat, 2010.
• Dînânî, İbrahim, Aklaniyyet u Ma‘neviyyet, Müessese-i Tahkîkât ve Nus‘e-i Ulûm-i İnsani, Tahran, 1383.
• Dînânî, İbrahim, Şu‘â-i Endîşe ve Şuhûd der Felsefe-i Suhreverdî, İntişârât-ı Hikmet, Tahran, 1421.
• Doru, M. Nesim, “İbn Sînâ, Sühreverdî ve İbn Arabî Arasında Mîr Dâmâd”, (Osmanlı ve İran’da İşrâk Felsefesi, ed: M. Nesim Doru vd., Divan Kitap, İstanbul, 2018 içinde), s. 237-260.
• El-Herevî, Muhammed Şerif Nizamuddîn Ahmed İbn, Envariyye: Tercume ve Şerh-i Hikmetü’l-İşrâk-ı Sühreverdî, thk: Hüseyin Ziyâî, Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran, 1358.