Krizin Doruğunda Büyük Sermayenin Siyasal Rejim Tartışmaları: Çatışmadan Uzlaşıya (1991-1995)

Year 2025, Issue: 1, 83 - 117, 30.06.2025

Hande Beyza Doğdu

Abstract

Türkiye’de 1991 genel seçimleri ile başlayan ve sonraki on yılı kapsayan sürecin, hiçbir sınıfsal ve siyasal aktörün beklentisinin tamamlanamadığı; karmaşık olaylar silsilesinin yarattığı tozun ve dumanın içerisinde herkes için öngörülebilirliğin yok olduğu bir dönemi temsil ettiğini savunmak yanlış olmayacaktır. Bu manzarada toplumsal rıza zeminini eritecek bir ekonomik kriz belirleyici olurken bu krizden bağımsız düşünülemeyecek siyasi kriz söz konusu manzarada diğer önemli belirleyici olacaktır. Vurgulanan ekonomik ve siyasi kriz 90’ları biçimlendiren bir hegemonya krizinin gelişimine denk düşerken bu hegemonya krizinin büyük sermaye tarafından aşılma çabaları döneme yön verecektir. Siyasal rejim tartışmaları tam da bu çabanın cisimleşmiş halidir.
Türkiye’de büyük sermayenin siyasal rejime dair kurduğu tahayyülün kökleri her ne kadar 70’ler gibi görece eski bir döneme dayanıyor olsa da bu arayışın somutlaşması bağlamında 90’lar önemli bir eşiktir. Neoliberal dönüşüm deneyiminin 24 Ocak Kararları’nın inşa ettiği süreklilikten kopuş yaşayarak tıkanacağı 1980’lerin ikinci yarısı bu eşiğin belirginleşmesinde oynadığı rol bağlamında önem taşırken bu süreçten büyük sermayenin edindiği deneyim ve buna bağlı olarak öngördüğü çözümler 90’lara dair beklentilerini şekillendirmiştir. En basit şekliyle neoliberal dönüşüm sürecini tamamlamayı amaçlayan kurumsal yapılanma ve reformları temsil eden bu beklentilerin siyasal iktidarlar tarafından 90’lar içerisinde gerçekleştirilmesi özellikle dönemin karakterini oluşturacak olan siyasi krizin de belirginleşmesiyle birlikte olanaksızlaşacaktır. Öte yandan karşı karşıya kalınan bu süreç, sistemin sorgulanmasına kapı aralayan; bu doğrultuda salt neoliberal stratejinin yarım kalmışlığını değil bütünüyle parçalanmasını da içerebilecek bir olasılığı mümkün hale getirecektir. Bütün bu denklem büyük sermayenin, 1990’ların ikinci yarısına gelindiğinde, gelişen tıkanıklığın yok edilmesi için odağını siyasal rejime çevirmesinde belirleyici olacaktır. Tartışılan ve gündemi belirleyen önerilerinin bütünü, en nihayetinde, ihtiyaç duyulan bir ‘güçlü yürütme’ ile piyasa disiplinine tabi devlet yapısı ve aşağıdakilerin öfkesini rızaya devşirmede işlevsel olacak çoğulcu uzlaşma kanalları isteği etrafında şekillenecektir. Belirtmek gerekir ki bu sonuca bağlanacak olan bütün tartışma süreci; çözüm yolları, müdahale yöntemleri gibi hususlarda büyük sermayenin kendi içerisinde ayrışmalara sahne olacaktır. Nitekim bu çalışmanın amacı da, krizin doruğa ulaşacağı dönemde büyük sermayenin geleceği karar aşamasında izleyeceği yol hakkında kendi içerisinde yaşanacak olan çatışmaları açığa çıkarmaktır. Söz konusu çatışmaların bir önceki dönemde belirginleşmekle birlikte uluslararası kapitalizme eklemlenme sürecinde yoğunlaşan çelişkilerin iz düşümü olduğu savunulacaktır. Bütün bu anlatı çerçevesinde ağırlıklı olarak TÜSİAD’a (Türk Sanayicileri ve İş İnsanları Derneği) ait raporlara, dergilere ve vurgulanan dönemleri içeren gazete arşivine başvurulacaktır.

Keywords

Büyük Sermaye , TÜSİAD , Neoliberal Dönüşüm , Hegemonya Krizi , Siyasi Rejim

Political Regime Debates of Big Bourgeoisie at the Peak of the Crisis: From Conflict to Consensus (1991-1995)

Abstract

It would not be inaccurate to argue that the ten-year period that started with the 1991 general elections in Turkey represents a period in which no class and political actor’s expectations could be fulfilled; a period in which predictability disappeared for everyone in the uncertanity by complex series of events. While an economic crisis that undermined the foundations of social consent was a key factor, a concurrent political crisis —closely tied to the economic one— also played a significant role. While the emphasised economic and political crisis coincides with a broader crisis of hegemonythat shaped the 1990s. Efforts by the big bourgeoisie to overcome this hegemony crisis significantly influenced the period, with debates over the political regime serving as a central manifestation of this effort.
Although the origins of big bourgeoisie’s imagination of the political regime in Turkey can be traced back to a relatively old period such as the 1970s, the 1990s marked an important threshold in terms of the concretisation of this quest. The second half of the 1980s, during which the continuity established by the January 24 Decisions was disrupted and the neoliberal transformation stalled, played a pivotal role in shaping this turning point. The experience gained by the big bourgeoisie during this process —and the solutions it envisaged in response—informed its expectations for the 1990s. In its most basic form, which represent institutional structuring and reforms aiming to complete the neoliberal transformation process, provedunfeasible to implement amid the political powers in the 90s, especially with the political crisis that characterised the period. However, this process also opened the door to a broader questioning of the system, raising the possibility not only of an incomplete neoliberal project but of its total disintegration. This dynamic became decisive in the second half of the 1990s, when the big bourgeoisie shifted its focus to the political regime in order to overcome the emerging deadlock Its proposals, widely debated and central to the public agenda-, revolved around the need for a “strong executive,” a state apparatus subject to market discipline, and pluralistic channels of consensus capable of transforming grassroots dissent into consent. It should be noted that this entire process revealed internal divisions within the big bourgeoisie regarding both solutions and modes of intervention. As a matter of fact, the aim of this study is to explorethe conflicts that emerged within big bourgeoisie the path it may follow in the future decision-making phase. It will be argued that these conflicts reflect deeper contradictions inherent in Turkey’s integration into internationsl capitalism, despite having become visible in the 1990s. Within this framework, TUSIAD’s (Turkish Industry and Business Association) reports, journals and newspaper archives covering the period emphasised will be analyzed.

Keywords

Big Bourgeoisie , TUSIAD , Neoliberal Transformation , Hegemony Crisis , Political Regime

References

• Akça İ (2018). 1980 Sonrası Türkiye’de Hegemonya Projeleri ve Otoriterizmin Değişen Biçimleri. İçinde: İ Akça vd. (der), ‘‘Yeni Türkiye’’ye Varan Yol, Çev. K Deniz, İstanbul: İletişim, 27-67.
• Ataay F (2002). Türkiye’de Neo-Liberalizm ve Parlamenter Siyasetin Krizi. Praksis, 5, 199-215.
• Balta Paker E (2010). Dış Tehditten İç Tehdide: Türkiye’de Doksanlarda Ulusal Güvenliğin Yeniden İnşası. İçinde: E Balta Paker ve İ Akça (der), Türkiye’de Ordu, Devlet ve Güvenlik Siyaseti, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 407-431.
• Bayer R ve Öniş Z (2010). Turkish Big Business in the Age of Democratic Consolidation: The Nature and Limit its Influence. South European Society and Politics, 15(2), 181-201.
• Bekmen A (2018). Neoliberal Dönemde Türkiye’de Devlet ve Sermaye. İçinde: İ Akça vd. (der), ‘‘Yeni Türkiye’’ye Varan Yol, Çev. K Deniz, İstanbul: İletişim, 69-102.
• Bekmen A (2024). The Parselled State: A Political and Historical Framework for the Current Instra-State Crisis in Turkey. Journal of Contemporary Asia, 54(3), 502-522.
• Boratav K (1989). Türkiye’de Burjuvazinin Yapısı ve Siyasi İktidarla İlişkileri. Marksizm ve Gelecek, 1, 131-152.
• Boratav K (2005). Türkiye İktisat Tarihi 1908-2002. 9. Baskı, Ankara: İmge.
• Boratav K (2016). 1980’li Yıllarda Türkiye’de Sosyal Sınıflar ve Bölüşüm. 3. Baskı, Ankara: İmge.
• Boratav K ve Yeldan E (2006). Turkey, 1980-2000: Financial Liberalization, Macroeconomic (In)Stability, and Patterns of Distribution. İçinde: L Taylor (der), External Liberalization in Asia, Post-Socialist Europe and Brazil, New York: Oxford University Press, 417-455.
• Buğra A (2013). Devlet ve İşadamları. Çev. F Adaman, 8. Baskı, İstanbul: İletişim.
• Canevi Y (1994). 2000’e beş kala bütün eller havaya. Görüş, 17, 22-26.
• Cemal H (2003). Kürtler. İstanbul: Doğan Kitap.
• Cizre-Sakallıoğlu Ü ve Yeldan E (2000). Politics, Society and Financial Liberalization: Turkey in the 1990s. Development and Change, 31(2), 481-508.
• Cumhuriyet (16/09/1992). TÜSİAD-hükümet çatışmaları. Son erişim tarihi, 24/05/2024.
• Cumhuriyet (08/04/1994a). TÜSİAD ANAYOL’da ısrarlı. Son erişim tarihi, 25/05/2024.
• Cumhuriyet (11/04/1994b). Paniğe kapılmak gereksiz. Son erişim tarihi, 25/05/2024.
• Cumhuriyet (01/05/1994c). ‘‘Her türlü sorun TBMM’de çözülür’’. Son erişim tarihi, 25/05/2024.
• Cumhuriyet (01/05/1994c). Hükümet arayışlarına SHP tepkisi. Son erişim tarihi, 25/05/2024.
• Cumhuriyet (05/01/1995a). Demirel’i korkutan tablo. Son erişim tarihi, 23/05/2024.
• Cumhuriyet (19/01/1995b). Türkiye’de sistem rahat işletilemiyor. Son erişim tarihi, 24/05/2024.
• Doğan M G (2020). Neoliberalizm, İşçiler ve Direniş. Çev. AE Pilgir, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ercan F (2004). Sermaye Birikimin Çelişkili Sürekliliği: Türkiye’nin Küresel Kapitalizmle Bütünleşme Sürecine Eleştirel Bir Bakış. İçinde: N Balkan ve S Savran (der), 2000’li Yıllarda Türkiye 2: Neoliberalizmin Tahribatı, İstanbul: Metis, 9-43.
• Görüş (1994-1995). Görüş Gözlüğüyle. 18, 38-39.
• Gramsci A (2000). Hegemonya, Güç İlişkileri, Tarihsel Blok. İçinde: D Forgacs (der), Gramsci Kitabı, Çev. İ Yıldız, Ankara: Dipnot, 229-270.
• Gülalp H (2003). Kimlikler Siyaseti. İstanbul: Metis.
• Komili H (1994). Sağlam senaryo, iyi yönetmen. Görüş, 14, 14-15.
• Milliyet (23/03/1989a). Özal gider, düzen kalır. Son erişim tarihi, 27/02/2024.
• Milliyet (14/08/1989b). İlk sınavı Koç verecek… . Son erişim tarihi, 03/01/2024.
• Milliyet (15/08/1989c). Cem Boyner ne demişti?. Son erişim tarihi, 03/01/2024.
• Milliyet (17/08/1989d). Hükümetle savaşımız var. Son erişim tarihi, 03/01/2024.
• Milliyet (17/08/1989d). Sabancı ne suya ne sabuna… . Son erişim tarihi, 03/01/2024.
• Milliyet (20/06/1992a). TÜSİAD istikrar paketi istedi. Son erişim tarihi, 22/04/2024.
• Milliyet (21/06/1992b). Demirel, TÜSİAD’a sert çıktı. Son erişim tarihi, 22/04/2024.
• Milliyet (14/09/1992c). TÜSİAD cevap hazırlıyor. Son erişim tarihi, 25/04/2024.
• Milliyet (21/04/1993a). Patronların formülü ‘‘ANAYOL’’. Son erişim tarihi, 02/05/2024.
• Milliyet (22/04/1993b). İş dünyasının korkuları. Son erişim tarihi, 02/05/2024.
• Milliyet (23/06/1993c). TÜSİAD Çiller’in arkasında. Son erişim tarihi, 02/05/2024.
• Milliyet (03/08/1993d). Gerçek sanayici kim? kavgası büyüdü. Son erişim tarihi, 03/05/2024.
• Milliyet (28/10/1993e). Demirel: ‘‘Darbe düşünenlere şaşarım’’. Son erişim tarihi, 03/05/2024.
• Milliyet (21/01/1994a). TÜSİAD: ‘‘Zaman kendimizi avutma zamanı değil’’. Son erişim tarihi, 04/05/2024.
• Milliyet (27/01/1994b). Sabancı: ‘‘Bu politikayla kimseyi kandıramayız’’. Son erişim tarihi, 04/05/2024.
• Milliyet (24/02/1994c). Darbe tartışması. Son erişim tarihi, 05/05/2024.
• Milliyet (24/02/1994c). Karayalçın: Sözlerim yanlış yorumlandı. Son erişim tarihi, 05/05/2024.
• Milliyet (08/04/1994d). TÜSİAD’dan hükümete zorunlu destek. Son erişim tarihi, 05/05/2024.
• Milliyet (04/05/1994e). Karayalçın: ‘‘Yılmaz’a siparişi TÜSİAD verdi’’. Son erişim tarihi, 05/05/2024.
• Milliyet (04/05/1994e). Çiller: ‘‘Yılmaz suçüstü yakalandı’’. Son erişim tarihi, 05/05/2024.
• Milliyet (04/05/1994e). Mantı olayı neydi?. Son erişim tarihi, 05/05/2024.
• Milliyet(05/05/1994f). TÜSİAD Çiller’e savaş açtı. Son erişim tarihi, 05/05/2024.
• Milliyet (04/01/1995a). Demirel darbe için uyarıldı mı?. Son erişim tarihi, 07/05/2024.
• Milliyet (07/01/1995b). Demirel: ‘‘Bunalım yok’’. Son erişim tarihi, 07/05/2024.
• Milliyet (17/01/1995c). ‘12 Mart’ın benzeri olabilir’. Son erişim tarihi, 07/05/2024.
• Milliyet (18/01/1995d). ‘‘İş aleminde darbe senaryocuları var’’. Son erişim tarihi, 07/05/2024.
• Milliyet (18/01/1995d). ‘‘Darbeler geliyorum demez’’’. Son erişim tarihi, 07/05/2024.
• Milliyet (23/01/1995e). İş dünyası darbe söylentilerine karşı. Son erişim tarihi, 07/05/2024.
• Oğuz Ş (2008). Globalization and the Contradictions of State Restructuring in Turkey. (Basılmamış Doktora Tezi). Toronto: York Üniversitesi.
• Ozel I (2003). Beyond the Orthodox Paradox: The Breakup of State-Business Coalitions in 1980s Turkey. Journal of International Affairs, 57(1), 97-112.
• Öngen T (2004). Türkiye’de Siyasal Kriz ve Krize Müdahale Stratejileri: ‘Düşük Yoğunluklu Çatışma’dan ‘Düşük Yoğunluklu Uzlaşma’ Rejimine. İçinde: N Balkan ve S Savran (der), 2000’li Yıllarda Türkiye 1: Sürekli Kriz Politikaları, İstanbul: Metis, 76-104.
• Önis Z ve Türem U (2001). Business, Globalization and Democracy: A Comparative Analysis of Turkish Business Associations. Turkish Studies, 2(2), 94-120.
• Özkazanç A (1998). Türkiye’de Siyasi İktidar ve Meşruiyet Sorunu: 1980’li Yıllarda Yeni Sağ. (Basılmamış Doktora Tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Özkazanç A (2007). Türkiye’de Siyasi İktidar Tarzının Dönüşümü. Siyaset Sosyolojisi Yazıları, Ankara: Dipnot, 57-112.
• Poulantzas N (1979). Fascism and Dictatorship. London: Verso.
• Poulantzas N (2001). State, Power, Socialism. New York: Verso.
• Poulantzas N (2010). Politik Kriz ve Devletin Krizi. Poulantzas Kitabı. Çev. A Sarı ve S Güzelsarı, Ankara: Dipnot, 405-440.
• Savran S (1994). Türkiye kapitalizminin krizi. Sınıf Bilinci, 15, 18-51.
• Sönmez S (2009). Türkiye Ekonomisinde Neoliberal Dönüşüm Politikaları ve Etkileri. İçinde: N Mütevellioğlu ve S Sönmez (der), Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 25-75.
• TÜSİAD (Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği) (1997). Türkiye’de Demokratikleşme Perspektifleri. İstanbul: TÜSİAD.
• Waterbury J (1992). Export-Led Growth and the Centre-Right Coalition in Turkey. Comparative Politics, 24(2), 127-145.
• Yavuz D A (2023). Democracy and Capitalism in Turkey. London: I.B. Tauris.