Osmanlı Mahkemelerinde Şâhitler: Şuhûdü’l-‘udûlden Şuhûdü’l-hâle Geçiş

Year 2018, Volume: 53 Issue: 53, 1 - 49, 07.12.2018

İsmail Erünsal

https://doi.org/10.18589/oa.631958

Cited By: 6

Abstract

Osmanlı mahkemelerinin işleyişinde şâhitlik müessesesinin çok önemli bir rolü

vardır. Kadılar hükümlerini neredeyse tamamen şâhit ifadelerini esas alarak vermekteydiler.

Bu yüzden adaletin tesisi için şâhitlerin seçimine büyük önem verilmiş ve

yalancı şâhitliğin önlenmesi için de bazı yöntemler geliştirilmiştir. Bu kadar önemli

bir konu olmasına rağmen Osmanlı mahkemelerindeki şâhitlik müessesesi ve şâhitler

hakkındaki literatür oldukça zayıftır. Derli toplu bir çalışmanın bulunmaması bir

tarafa, ansiklopedi maddelerinden tezlere, mahkeme/kadı sicili yayınlarından hukuk

tarihi araştırmalarına kadar konu ile ilgili çalışmaların neredeyse tamamı mevcut bilgileri

tekrar etmektedir. Diğer taraftan bu sistemin hukuk dışı uygulamaların odağı

olduğu tezini işleyen yayınlar da vardır.

Bu makalede, önce Osmanlıdaki şuhûdü’l-hâl kurumunun tarihî kökenlerinin tespiti

maksadıyla Orta Çağ İslâm dünyasında, mahkemelerin işleyişinde önemli bir

yeri olan ‘udûl/şuhûd/şuhûdü’l-‘udûl ile ilgili bilgiler aktarılacaktır. Daha sonra da

Osmanlı mahkemelerindeki, dava konusuyla ilgili şâhitlerin seçimi ve bu kimselerin

âdil olduklarını tespit için yapılan “ta’dil ve tezkiye” işlemi ile bu işlemin nasıl gerçekleştirildiği

üzerinde durulacak, kadı sicillerinden bazı örnekler206 verilecektir. Son

bölümde, hüccetlerde ve bunların kopyalarının kaydedildiği sicil kayıtlarında yer alan

ve “şuhûdu’l-hâl” olarak adlandırılan farklı bir şâhit türünün niteliği ve mahkemedeki

fonksiyonu hakkında araştırmacıların ileri sürdükleri farklı görüşler tartışılacak ve

şuhûdü’l-‘udûlden şuhûdü’l-hâle geçiş sürecinin nasıl gerçekleştiği ortaya konulmaya

çalışılacaktır.

Keywords

şahit, tadil ve tezkiye, şâhid-i zûr (yalancı şahit), mahkeme, şer’iyye sicilleri, şuhûdü’l-hâl, şuhûdü’l-’udûl, udûl

Witnesses in the Ottoman Courts: The Transition from shuhûd al-‘udûl to shuhûd al-hâl

Abstract

The institution of witness testimony played a critical role in the Ottoman judicial system. Judges (kadıs) made their final decisions almost solely on the basis of witness testimony. For this reason, great importance was attached to witness selection as the basis of justice, and careful methods were developed to prevent false testimony. Although this phenomenon was critical, scholarship on the institution of witnesses in the Ottoman judicial system, and on the witnesses themselves, is deficient. On one hand, there is no thorough-going study of the subject; the existing scholarship –from encyclopedia articles to doctoral dissertations, from published court registers to research on legal history– does little more than repeat the conventional wisdom. On the other hand, there are publications arguing that this system was a focus of unlawful practices.

In this article, first of all, in order to establish the historical roots of the Ottoman implementation of şuhûdü’l-hâl, information will be provided on the concepts of ‘udûl/şuhûd/şuhûdü’l-‘udûl in the medieval Islamic world, where they played an important role in judicial operations. Then a number of examples1 will be given from the court registers to show how witnesses were selected for particular cases in the Ottoman courts, and how the ta’dil and tezkiye” procedure was used to determine whether these witnesses were trustworthy. The final section will examine different categories of witnesses labeled “şuhûdu’l-hâl ” who are registered in legal deeds (hüccets) and in the court registers in which copies of these deeds were recorded. Different views put forward by researchers on the function of shuhûd al-hal in the judicial system will bediscussed, and an attempt will be made to explain how the transition from şuhûdü’l-‘udûl to şuhûdü’l-hâl occurred.

Keywords

witness, ta’dîl and tazkiyya, false witness, court, court registers, shuhûd al-hâl, shuhûd al-‘udûl, ‘udûl

References

• Bibliyografya Arşiv Belgeleri-1 Şer’iyye Sicilleri İstanbul Müftülüğü Şer’iyye Sicilleri Arşivi – İSAM Kütüphanesi Arşivi – Başbakanlık Osmanlı Arşivi Balat: 2 Bursa: 5, 11 Diyarbakır: 310 Eyüb: 49 Galata: 7, 90, 250 Halep: 1 İstanbul Bâb: 3, 46, 54 İstanbul Kısmet-i Askeriye: 2, 1389 İstanbul: 3, 12, 18, 84, Kudüs: 88 Üsküdar: 1 Yayınlanmış Şer‘iyye Sicilleri Adıgüzel, Ayşe Seyide, Zeynep Trabzonlu (yay. haz.): İstanbul Kadı Sicilleri: Eyüb (Havâss-ı Refîa) Mahkemesi 49 Numaralı Sicil (H. 1054 / M. 1644), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul: İSAM Yayınları 2011. Akman, Mehmet, Murat Uluskan, Talip Mert v.dğr. (yay. haz.): İstanbul Kadı Sicilleri: Balat Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (H. 970-971 / M. 1563), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul: İSAM Yayınları 2011. Akman, Mehmet, Fethi Gedikli (yay. haz.): İstanbul Kadı Sicilleri: Galata Mahkemesi 7 Numaralı Sicil (H. 985-986 / M. 1577-1578), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul: İSAM Yayınları 2011. Atay, Sabri v.dğr. (yay. haz.): İstanbul Kadı Sicilleri: Bab Mahkemesi 46 Numaralı Sicil (H. 1096-1097 / M. 1685-1686), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul: İSAM Yayınları 2011. Aydın, Bilgin, Ekrem Tak (yay. haz.): İstanbul Kadı Sicilleri: Üsküdar Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 919-927 / M. 1513-1521), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul: İSAM Yayınları, 2008. Erol, Rasim v.dğr. (yay. haz.): İstanbul Kadı Sicilleri: İstanbul Mahkemesi 12 Numaralı Sicil (H. 1073-1074 / M. 1663-1664), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, istanbul: İSAM Yayınları 2010. Günalan, Rıfat (yay. haz.): İstanbul Kadı Sicilleri: Bab Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 1077 / M. 1666-1667), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul: İSAM Yayınları 2011. Kahriman, Salih v.dğr. (yay. haz.): İstanbul Kadı Sicilleri: İstanbul Mahkemesi 18 Numaralı Sicil (H. 1086-1087 / M. 1675-1676), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul: İSAM Yayınları 2010. Karaca, Yılmaz v.dğr. (yay. haz.), İstanbul Kadı Sicilleri: İstanbul Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 1027 / M. 1618), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul: İSAM Yayınları 2010. Kılıç, Hüseyin v.dğr. (yay. haz.): İstanbul Kadı Sicilleri: Bab Mahkemesi 54 Numaralı Sicil (H. 1102 / M. 1691), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul: İSAM Yayınları 2011. Recep, Fuat, Salih Kahriman (yay. haz.): İstanbul Kadı Sicilleri: Galata Mahkemesi 90 Numaralı Sicil (H. 1073-1074 / M. 1663), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul: İSAM Yayınları 2012. Arşiv Belgeleri-2 Başbakanlık Osmanlı Arşivi BOA, Sadâret Mektubî Kalemi Meclis-i Vâlâ (A.MKT.MVL) 59/58, 139/32 BOA, Cevdet Zabtiye (C. ZB.) 5/239, 14/698 BOA, Cevdet Adliye (C.ADL.) 16/1008, 32/1928 BOA, Cevdet Dahiliye (C.DH.) 311/10505 BOA, İrâde – Meclis-i Vâlâ (İ.MVL) 35/639 BOA, Ali Emiri Ahmed III (AE. SAMD. III), no. 223/21489 Arşiv Belgeleri-3 Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi E.10295 Klasik Kaynaklar Ebû İshak eş-Şîrâzî: el-Mühezzeb, I-III, Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye t.y. Ebu Şâme: ‘Uyûnü’r-Ravzateyn, I, İbrahim ez-Zeybek (yay. haz.), Beyrut: Müessesetü’r- Risâle 1997. Hatîb el-Bağdadî: Târihu Bağdad, I-XIII., Beşâr Avvâd (yay. haz.), Beyrut: Dârü’l-Kütübi’lİlmiyye 1997. İbn Battûta: Rıhletü İbn Battûta, I, Abdülhadi Tazi (yay. haz.), Rabat: Akademiyyetü’l- Memleketi’l-Mağribiyye 1417/1997. İbn Ferhûn: Tabsıratü’l-Hükkâm, I, y.y.: 1986. İbn Hacer: ed-Dürerü’l-Kâmine, I, Haydarabad: Dâiretü Ma‘ârifi’l-Osmaniyye 1972. İbn Hacer: İnbâü’l-gumr bi-ebnâ’i’l-‘umr, I, Hasan Habeşî (yay. haz.), Kahire: İhyâü’t- Türasi’l-İslâmî 1969. İbn Hacer: Ref ’ül-İsr ‘an Kudâtı Mısr, Kahire: Mektebetü’l-Hanci 1998. İbn Haldun: Mukaddimetü İbn Haldun, Halil Şehâde (yay. haz.), Beyrut: Dârü’l-Fikr 1981. İbn Hallikân: Vefeyâtü’l-A’yân, I-II, yay. haz. İhsan Abbas, Beyrut: 1994. İbn İyas: Bedâiü’z-Zuhûr fi Vekâi’d-Duhûr, I-V, Muhammed Mustafa (yay. haz.), Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmme li’l-Kitab 1984. İbn Miskeveyh: Tecâribü’l-Ümem, I-III, Tahran: Süruş 2000. İbn Tağriberdi: en-Nücûmü’z-Zâhire, I-XV, Kahire: Dârü’l-Kütübi Mısrî t.y. İbn Şakir el-Kütübi: Fevâtü’l-Vefeyât, I, İhsan Abbas (yay. haz.), Beyrut: Daru’s-sâdır 1973. İbn Tolûn: Müfâkehetü’l-Hillân, Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye 1998. İbnü’l-‘Adîm: Zübdetü’l-Haleb, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye 1996. İbnü’l-Esir: el-Kâmil fi’t-Tarih, I-VII, Ömer Abdüsselam Tedmüri (yay. haz.), Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-Arabi 1997. İbnü’l-İmad: Şezerâtü’z-Zeheb, I-IX, Beyrut: Dâru İbn Kesir 1986. Kalkaşendi: Subhu’l-A’şâ, I-X, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye t.y. el-Makdisî, Muvaffakuddin: el-Kâfî, I-IV, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye 1994. Makrîzî: Dürerü ‘Ukûdi’l-Ferîde, Dımaşk: Vizâretü’s-Sekâfe 1995. Makrîzî: el-Mevâ’iz ve’l-İ‘tibar, I-III, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye 1418. Makrîzî: es-Sülûk li-Ma‘rifeti Düveli’l-Mülûk, I, Abdülkadır Ata (yay. haz.), Beyrut: 1997. Makrîzî: İtti‘âzu’l-Hunefâ, I, İskenderiye: Câmiatü’l-İskenderiye t.y. Maķrîzî: Resâilü’l-Maḳrîzî, Ramazan el-Bedri, Ahmed Mustafa Kâsım (yay. haz.), Kahire: Dârü’l-Hadis 1998. el-Mavsilî, Abdullah b. Mahmud: el-İhtiyâr li-Ta‘lîli’l-Muhtâr, Beyrut: Darü’l-Kütübi’lİlmiyye t.y. el-Mizzî, Cemalüddin: Tehzîbü’l-Kemal, I, Beyrut: 1980. Münâvî, Zeynüddin: Feyzü’l-Kadir Şerhi’l-Câmii’s-Sağîr, I-II, Kahire: Matbaatu Mustafa Muhammed 1356/1938. en-Nu‘aymî: ed-Dâris fi Tarihi’l-Medâris, I-II, İbrahim Şemsüddin (yay. haz.), Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye 1990. Nüveyri: Nihâyetü’l-Ereb, I-IX, Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Kavmiyye 1423. Sadrüşşehid: Şerhü Edebi’l-Kadı li’l-İmam Ebî Bekir Ahmed bin Ömer el-Hassâf, Ebu’l-Vefa el-Efğânî, Ebu Bekir Muhammed el-Hâşimî (yay. haz.), Beyrut: Darü’l-Kütübi’lİlmiyye 1994. es-Safedi: el-Vâfî bi’l-Vefeyât, I, Ahmed el-Arnâût, Türkî Mustafâ (yay. haz.), Beyrut: Dârü İhyâü’t-Turas 2000). Sehâvî: A’yânu’l-Asr, I-IV, Beyrut: Dârü’l-Fikr 1998. Sehâvî: ed-Dav‘u’l-Lâmi‘, I-VIII, Beyrut: Mektebetü’l-Hayat t.y. es-Sübkî: Tâcüddin, Tabakatü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Kübrâ, I-III, y.y., 1413. et-Taberi: Târihu’r-Rusûl ve’l-Mülûk, I-VI, Beyrut: 1967. Yakut el-Hamevî: Mu‘cemü’l-Üdebâ, I, İhsan Abbas (yay. haz.), Beyrut 1993. Zehebî: Tarihu’l-İslâm, c. 12, 30, 35, 37, 38, 51, Ömer Abdüsselam Tedmüri (yay. haz.), Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi 1993. Zemahşerî: Esâsü’l-Belağa, I, Muhammed Bâsil (yay. haz.), Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye 1998. Tezler ve Yayınlar Akdağ, Mustafa: Türkiye’nin İktisadi ve İctimâî Tarihi, I-II, Ankara: DTCF Yayınları 1959-1971. Akgündüz, Ahmed: Osmanlı Tarih ve Hukûk Istılâhları Kâmûsu, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı 2018. Akman, Mehmet: “Osmanlı Ceza Muhakemesi Hukukuna Hakim Olan İlkeler”, Güler Eren (ed.), Osmanlı, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları 1999, VI, s. 470-7. Apaydın, Yunus: “Şâhit”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXVIII (Ankara 2010), s. 278-83. Aselî, Kamil Cemil: Vesâ’ikü Makdisiyyeti Târihiyye, I, Amman: Camiatü’l-Ürdüniyye, 1983; II, y.y: Müessesetü Abdülhamid Şuman 1985. Aslan, Nâsi: İslâm Yargılama Hukukunda Şühûdü’l-Hâl: Jüri, İstanbul: Beyan Yayınları 1999. Atçıl, Abdurrahman: “Memlükler’den Osmanlılar’a Geçişte Mısır’da Adlî Teşkilât ve Hukuk (922-931/1517-1525)”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 38 (İstanbul: 2017), s. 89-121. Aydın, Bilgin, Rıfat Günalan: XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Maliyesi ve Defter Sistemi, İstanbul: Yeditepe Yayınevi 2008. Aydın, M. Âkif: Türk Hukuk Tarihi, İstanbul: Beta Yayınları 2013. Bakhit, Muhammad Adnan: The Ottoman Province of Damascus in the Sixteenth Century, Beirut: Librairie du Liban 1982. Baldwin, James E.: Islamic Law and Empire in Ottoman Cairo, Edinburgh: Edinburgh University Press 2018. Başoğlu, Tuncay: “Tezkiye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XLI (Ankara 2012), s. 77-9. Bayındır, Abdülaziz: İslâm Muhâkeme Hukuku: Osmanlı Devri Uygulaması, İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı 1986. van Berkel, Maaike: “Archives and Chanceries: pre-1500, in Arabic,” EI3 (Leiden 2013), s. 24-32. van Berkel, Maaike: “Reconstructing Archival Practices in Abbasid Baghdad”, Journal of Abbasid Studies, I (Leiden 2014), s. 7-22. Bravmann, Meïr M.: “The State Archives in the Early Islamic Era”, Arabica, 15 (Leiden 1968), s. 87-9. Cahen, Claude: “A Propos des Shuhûd”, Studia Islamica, 31 (Paris 1952), s. 71-9. Canbakal, Hülya: 17. Yüzyılda Ayntab: Osmanlı Kentinde Toplum ve Siyaset, çev. Zeynep Yelçe, İstanbul: İletişim 2009. Cin, Halil, Gül Akyılmaz: Türk Hukuk Tarihi, Konya: Sayram Yayınları 2003. Coşgel, Metin, Boğaç A. Ergene: The Economics of Ottoman Justice: Settlement and Trial in the Sharia Courts, Cambridge: Cambridge University Press 2016. Çakır, İbrahim Etem: 16. Yüzyılda Ayntab Şehri, İstanbul: Yeditepe 2015. Çatalkaya, Arzu: Osmanlı’da Yalancı Şahitlik ve 1872 (1289) Tarihli Tezkiye Mazbata Defteri (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Bilecik: Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017. Ekinci, Ekrem Buğra: “Osmanlı Hukukunda Mahkeme Kararlarının Kontrolü (Klasik Devir)”, Belleten, LXV/244 (Ankara 2001), s. 959-1005. Emin, Muhammed Muhammed: “eş-Şâhidü’l-‘Adl fi Kazai’l-İslâmî”, Annales Islamologiques, XVIII (Kahire 1982), s. 6-20. Emin, Muhammed Muhammed: Fihristü Vesâ’iki’l-Kâhire hatta Nihâyeti ‘Asri Selâtîni’l- Memâlîk, Kahire: Institut Français d’Archeologie Orientale 1981. el-Ensârî, Şerefeddin Musa b. Yusuf: Nüzhetü’l-Hâtır ve Behcetü’n-Nâzır, c. I, Adnan Muhammed İbrahim, Adnan Derviş (yay. haz.), Dımaşk: Vizaretü’s-Sekâfe 1991. Erbay, Celal: İslâm Ceza Muhâkemesi Hukukunda İspat Vasıtaları, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları 1999. Ergene, Boğaç A.: Local Court, Provincial Society and Justice in The Ottoman Empire: Legal Practice and Dispute Resolution in Çankırı and Kastamonu (1652-1744), Leiden: Brill 2003. Fendoğlu, Hasan Tahsin: “Osmanlı’da Kadılık Kurumu ve Yargının Bağımsızlığı”, Güler Eren (ed.), Osmanlı, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları 1999, VI, s. 453-69. Frantz-Murphy: Gladys: “A Comparison of the Arabic and Earlier Egyptian Contract Formularies”, Journal of Near Eeastern Studies (JNES), 40/3 (Chicago 1981), s. 203-25; 44/2 (Chicago 1985), s. 99-114; 47/2 (Chicago 1988), s. 105-12; 47/4 (Chicago 1988), s. 269-80, 48/2 (Chicago 1989), s. 97-107. Gel, Mehmet: “Kanunî Devrinde “Müftî” ile Rumeli Kazaskeri Arasında bir “Hüccet-i Şer‘iyye” İhtilafı Yahut Kemalpaşazâde-Fenârîzâde Hesaplaşması”, Osmanlı Araştırmaları, XLII (İstanbul 2013), s. 53-91. Grohmann, Adolf: Arabic Papyri from Hirbet el-Mird, Louvain: Bibliothéque du Muséon 1963. Grohmann, Adolf: Arabic Papyri in the Egyptian Library, I-VI, Cairo: Egyptian Library Press 1934-1962. Grohmann, Adolf: From the World of Arabic Papyri, Cairo: Al-Maaref Press 1952. Gronke, Monika: Arabische und persische Privaturkunden des 12. und 13. Jahrhunderts aus Ardabil (Aserbeidschan), Berlin: Klaus Schwarz Verlag 1982. Guest, Rhuvon (yay. haz.): The Governors and Judges of Egypt or Kitâb el-Umarâ (el Wulah) wa Kitâb el-Qudah of el-Kindi together with an Appendix Derived Mostly from Raf‘ el Isr by Ibn Hajar, Leyden: Brill 1912. Halaçoğlu, Yusuf: XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara: TTK 1995. Hallaq, Wael b.: “Model Shurut Works and the Dialectic of Doctrine and Practice”, Islamic Law and Society, II/2 (Leiden 1995), s. 109-34. Hallaq, Wael b.: “The qādī’s dīwān (sijill) before the Ottomans”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies (BSOAS), 61/3 (London 1998), s. 415-36. Heyd, Uriel: Studies in Old Ottoman Criminal Law, London: Oxford University Press 1973. Hirschler, Konrad: “From Archive to Archival Practices: Rethinking the Preservation of Mamluk Administrative Documents”, Journal of American Oriental Society, 106/1 (Connecticut 2016), s. 1-28. İnalcık, Halil: “Mahkama: The Ottoman Empire”, EI2, VI (Leiden 1991), s. 3-5. İnalcık, Halil: Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar I, 5. bs., Ankara: TTK 2014. İnalcık, Halil: The Survey of Istanbul 1455, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları 2010. Jennings, Ronald C.: “Kadı, Court, and Legal Procedure in 17th C. Ottoman Kayseri”, Studia Islamica, 48 (Paris 1978), s. 133-72. Kayaoğlu, İsmet: “Turumtay Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, XII (Ankara 1978), s. 91-112. Kayaoğlu, İsmet: “Rahatoğlu ve Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, XIII (Ankara 1981), s. 1-29. Khan, Geoffrey: Arabic Legal and Administrative Documents in the Cambridge Ganizah Collections, Cambridge: Cambridge University Press 1993. Khan, Geoffrey: Bills, Letters and Deeds, Julian Raby (yay. haz.), London: The Nour Foundation 1993. Khoury, Raif Georges: Chrestomathie De Papyrologie Arabe, Leiden: Brill 1993. Knost, Stefan: “The Waqf in Court: Lawsuits Over Religious Endowments in Ottoman Aleppo”, Dispensing Justice in Islam: Qadis and their Judgments, Muhammad Khalid Masud, Rudolph Peters, David Powers (yay. haz.), Leiden: Brill 2006, s. 427-50. Konyalı, İbrahim Hakkı: Nasreddin Hoca’nın Şehri Akşehir, İstanbul: Numune Matbaası 1945. Kuran, Timur, Scott Lustig: “Structural Inefficiencies in Islamic Courts: Ottoman Justice and Its Implications for Modern Economic Life”, Working Papers, Durham: Duke University December 2010, no. 52. Lapidus, Ira M.: Muslim Cities in the Later Middle Ages, Cambridge: Cambridge University Press 1984. Little, Donald P.: A Catalogue of the Islamic Documents From al-Ģaram a􀃝-arīf in Jerusalem, Beirut: Franz Steiner Verlag 1984. Marcus, Abraham: The Middle East on the Eve of Modernity: Aleppo in the Eighteenth Century, New York: Columbia University Press 1989. Martin, Sergio Carro, Amalia Zomeño: “Identifying ‘udûl in Fifteenth-Century Granada”, Legal Documents as Sources for the History of Muslim Societies: Studies in Honour of Rudolph Peters, Maaike van Berkel, Leon Buskens, Petra M. Sijpeisteijn (yay. haz.), Leiden: Brill 2017, s. 109-28. Meshal, Reem A.: Sharia and the Making of the Modern Egyptian: Islamic Law and Custom in the Courts of Ottoman Cairo, Cairo: The American University in Cairo Press 2014. Miura, Toru: “Personel Networks Surrounding The Salihiyya Court in 19th-Century Damascus”, Brigitte Marino (publication coord.), Etudes sur les Villes du Proche-Orient XVIe-XIXe siecle: hommage a Andre Raymond, Damas: Institut Français d’Etudes Arabes de Damas 2001, s. 113-50. Müller, Christian: “The Haram al-􀃀arīf Collection of Arabic Legal Documents in Jerusalem: A Mamlûk Court Archive ?”, Al-Qantara, XXXII/2 (Madrid 2011), s. 435-59. Müller, Christian: “The Power of the Pen: Cadis and their Archives”, Manuscripts and Archives: Comparative Views on Record-Keeping, Alessandro Bausi, Christian Brockmann, Michael Friedrich, Sabine Kienitz (yay. haz.), Berlin: De Gruyter 2018, s. 361-85. Müller, Christian: Der Kadi und seine Zeugen: Studie der mamlukischen Haram-Dokumente aus Jerusalem, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag 2013. el-Nahal, Galal H.: Judicial Administration of Ottoman Egypt in the Seventeenth Century, Chicago: Bibliotheca Islamica 1979. Northrup, Linda S., Amal A. Abul-Hajj: “A Collection of Medieval Arabic Documents in the Islamic Museum at the Ģaram al-􀃀arīf ”, Arabica, 25 (Leiden 1978), s. 282-91. Okawara, Tomoki: “Reconsidering Ottoman Qadi Court Records: What Are They? Who Produced, Issued and Recorded Them?”, Lire et écrire l’histoire ottomane, Vanessa Gueno, Stefan Knost (ed.) Beirouth: Orient Institut Beirut 2015, s. 15-37. Oral, M. Zeki: “Selçuklu Devri Vesikaları: Sultan Hatun Senedi”, Belleten, XIX/75 (Ankara 1955), s. 385-94. Ortaylı, İlber: Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, İstanbul: Kronik Kitap 2017. Özdemir, Rifat: XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları 1986. Paul, Jürgen: “Archival Practices in the Muslim World Prior to 1500”, Manuscripts and Archives: Comparative Views on Record-Keeping, Alessandro Bausi, Christian Brockmann, Michael Friedrich, Sabine Kienitz (yay. haz.), Berlin: De Gruyter 2018, s. 339-60. Peters, R.: “Shahid”, EI2, IX (Leiden 1997), s. 207-8. Râşid Mehmed Efendi: Tarih-i Râşid ve Zeyli, I-II, Abdülkadir Özcan, Yunus Uğur, Baki Çakır, Ahmed Zeki Özgöer (yay. haz.), İstanbul: Klasik 2013. Sahillioğlu, Halil: “Ramazanoğullarından Davud Bey Oğlu Mahmud Bey Vakfiyesiyle Fağfur Paşa Oğlu Ali Bey Paşa Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, X (Ankara 2006), s. 136-61. Sahillioğlu, Halil: “İkinci Keykavus’un Bir Mülknâmesi”, Vakıflar Dergisi, VIII (Ankara 1969), s. 57-69. Schacht, Joseph: An Introduction to Islamic Law, London: Oxford University Press 1982. Sijpesteijn, P. M., J. F. Oates, A. Kaplony: “Checklist of Arabic Papyri”, Bulletin of the American Society of Papyrologists, 42 (Michigan 2005), s. 127-66. Tak, Ekrem: Diplomatik Bilimi Bakımından XVI.-XVII. Yüzyıl Kadı Sicilleri ve Bu Sicillerin İhtiva Ettiği Belge Türlerinin Form Özellikleri ve Tanımlanması, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2009. Taş, Hülya: “Osmanlı Kadı Mahkemesindeki “Şühûdü’l-Hâl Nasıl Değerlendirilebilir”, Bilig, 44 (Ankara 2008), s. 25-44. Taşkın, Nuri: Osmanlı Diplomatikasında Mülknameler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2012. Tillier, Mathieu: L’Invention du Cadi: la Justice des Musulmans, des Juifs et des Chretiens aux premiers siecles de l’Islam, Paris: Publications de la Sorbonne 2017. Turan, Osman: “Selçuk Türkiyesi’nde Faizle Para İkrazına Dair Hukuki Bir Vesika”, Belleten, XVI/62 (Ankara 1952), s. 251-60. Tüfekçi, İbrahim: Şer’iyye Sicilleri Işığında İslâm Yargılama Hukukunda Bilirkişilik, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000. Tyan, Émile: Le Notariat et le Régime de la Preuve par Écrit Dans la Pratique du Droit Musulman, Beyrouth: Universite de Lyon 1945. Uzunçarşılı, İ. Hakkı: “Gazi Orhan Bey Vakfiyesi: 724 Rebiülevvel-1324 Mart”, Belleten, V/19 (Ankara 1941), s. 277-88. Uzunçarşılı, İ. Hakkı: “Osmanlı Hükümdarı Çelebi Mehmed Tarafından Verilmiş Bir Temlikname ve Sasa Bey Ailesi”, Belleten, III/11-12 (Ankara 1939), s. 389-422. de Villalón, Cristóbal: Türkiye Seyahati (Viaje de Turqia). Kanuni Devrinde İstanbul: 1557 Yılında Bir El Yazması, çev. Yeliz Demirören, İstanbul: Erko Yayıncılık, t.y. Wilkins, Charles: “Witnesses and Testimony in the Courts of Seventeenth-Century Ottoman Aleppo”, Lire et écrire l’histoire ottomane, Vanessa Gueno, Stefan Knost (ed.), Beirouth: Orient Institut Beirut 2015, s. 107-29. Winter, Michael: “Ottoman Qadis in Damascus in 16th-18th Centuries”, Law, Custom, and Statute in the Muslim World: Studies in Honour of Aharon Layish, Ron Shaham (yay. haz.), Leiden: Brill 2007, s. 87-109. Yıldız, Kemal: İslam Yargılama Hukukunda İsbat Vasıtası Olarak Şâhitlik (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1989. ez-Za‘bî, Muhammed es-Su‘ûd: el-Kadâu ve’l-Kudât fi’d-Devleti’l-Arabiyyeti’l-İslâmiyye, münzü Kıyâmihâ hattâ Nihâyeti’l-‘Asri’l-Ümevî, Dımaşk: Dâru İhsan 1992. Zarinebaf, Fariba: Crime and Punishment in Istanbul 1700-1800, Berkeley: University of California 2010. Ze’evi, Dror: “The Use of Ottoman Sharî‘a Court Records as a Source for Middle Eastern Social History: A Reappraisal”, Islamic Law and Society, V/1 (Leiden 1998), s. 35-56. Ziadeh, Farhat J.: “Integrity (‘Adâlah) in Classical Islamic Law”, Nicholas Heer (ed.), Islamic Law and Jurisprudence, Seattle: University of Washington Press 1990, s. 73-93. Zomeño, Amalia: “Notaries and their Formulas: The Legacies from the University Library of Granada”, From al-Andalus to Khurasan: Documents from the Medieval Muslim World, Petra M. Sijpesteijn v.dğr. (eds.), Leiden: Brill 2007, s. 59-77.