Reconquista’nın Endülüs İlim Hayatına, Alimlere ve İlmî Seyahatlere Etkisi

Year 2024, Volume: 7 Issue: 2, 571 - 594, 26.12.2024

Mustafa Enes Kaan Kilinç

https://doi.org/10.48120/oad.1508653

Abstract

Şam’daki Emevi halifesine bağlı valiler tarafından yönetilen Endülüs’te Müslümanların ilk ilmî faaliyetleri fetih ve valiler döneminde başladı. Endülüs Emevi Devleti’nden sonra ise bu faaliyetler Doğu İslam Dünyası’nın sosyal, kültürel ve ilmî bir parçası olarak gelişmeye devam etti. Bunda en büyük etken hiç kuşkusuz ilmî seyahatlerdir. Alim ve talebelerin seyahatleri ile Maşrık’taki ilmî birikim, fikirler ve kitaplar Endülüs’e taşındı. Endülüs Emevi Devleti Dönemi’nde (756-1031) Kurtuba (Córdoba) ilim merkezi olarak dikkat çekerken, Mülûkü’t-Tavâif döneminde (1031-1090) Tuleytula (Toledo), Sarakusta (Zaragoza), Belensiye (Valencia), İşbiliye (Sevilla) ve Mürsiye (Murcia) şehirleri önem kazanmaya başladı. Nasrîler Dönemi’nde (1238-1492) ise Gırnata (Granada) hem başkent hem de ilmî faaliyetlerin merkezi oldu. Ancak Müslümanları Endülüs’ten atmayı amaçlayan Reconquista hareketi ile Hıristiyanların eline geçen şehirlerde bu durum bazı istisnalar dışında pek devam etmedi, ilmî çalışmalar büyük zarar gördü. Hıristiyanların eline geçen şehirlerde yaşayan Müslüman halk ile ulema İslam Dünyası’nın farklı yerlerine göç etti. İlk dönemlerde daha çok Endülüs içiyle sınırlı kalan bu göçler son dönemlere doğru Endülüs dışına yöneldi. Bu gelişme aslında Endülüs için yetişmiş ve yetişmekte olan alimlerini kaybetme anlamı taşırken göç edilen diğer İslam memleketleri için Endülüs’teki ilmî birikimin oralara taşınması anlamına geliyordu. Alimler gittikleri yerlerde, özellikle yetiştirdikleri öğrenciler ile büyük etkiler yarattılar. Aynı şekilde Hıristiyanlar içinden de Endülüs’ten ilmî alanda yararlanmak isteyenler çıktı, tercüme faaliyetleri ile Endülüs Medeniyetini daha yakından tanıdılar. Bu sayede Batı Medeniyetinde Rönesans’a giden süreçte bir Endülüs etkisi söz konusu olabilmekteydi.

Keywords

Endülüs, Reconquista, Alim, İlim, Rihle

The Influence of the Reconquista on the Intellectual Landscape of Al-Andalus and Its Effects on Scholars and Travel for Knowledge

Abstract

The initial scientific endeavors of Muslims in Andalusia began during the period of conquest and governors. After the establishment of the Andalusian Umayyad State, these activities evolved as an integral part of the Eastern Islamic World's social, cultural, and scientific heritage.. A crucial factor in this development was the practice of scientific travel. Through the journeys of scholars and students, scientific knowledge, ideas, and books from the Mashriq were introduced to Andalusia. During the Andalusian Umayyad State period, Cordoba emerged as a prominent center of science. Meanwhile, the cities of Toledo, Zaragoza, Valencia, Seville, and Murcia began to gain significance during the Mülükü't-Tavâif period. In the Nasrid period, Granada not only became the capital but also the hub of scientific activities. However, the Reconquista movement, which aimed to expel Muslims from Andalusia, disrupted this progress. Scientific endeavors suffered greatly in cities captured by Christians, with some exceptions. Consequently, Muslim scholars and the general populace migrated to various parts of the Islamic World. Initially, these migrations were confined to within Andalusia, but later they extended beyond its borders. This movement led to the loss of educated and emerging scholars for Andalusia. However, it also facilitated the transfer of Andalusian scientific knowledge to other Islamic regions. Wherever these scholars settled, they made significant impacts, particularly through the students they trained. Additionally, some Christians sought to benefit from Andalusian scientific achievements and gained deeper insights into Andalusian civilization through translation activities.. This cultural and scientific exchange potentially influenced the developments leading to the Renaissance in Western Civilization.

Keywords

al-Andalus, Reconquista, Scholars, Knowledge, Rihla

References

• Adıgüzel, Cumhur Ersin, “Endülüs Medeniyeti’nin Tesirleri.” içinde İslâm Tarihi ve Medeniyeti (Endülüs), C. 4, İstanbul: Siyer Yayınları, 2018, 509-522.
• ———. “Endülüs’te İlim, Âlim ve Ulema.” Doğu Batı, S. 98 (2021): 87-105.
• ———. “Kurtuba (Córdoba).” https://islamdusunceatlasi.org/mekanlar/kurtuba-crdoba/108, 09 Mayıs 2024.
• Ahmed Bâbâ, Ahmed Bâbâ b. Ahmed b. El-Fakih el-Hâc Ahmed b. Ömer b. Muhammed et-Tekrurî et-Tinbüktî es-Sûdânî, Neylü’l-ibtihâc bi-taṭrîzi’d-Dîbâc. Trablus, 2000.
• Alfonso X el Sabio, Primera Cronica General Estoria de España. ed. Ramón Menéndez Pidal. Madrid: Agencia Estatal Boletín Oficial del Estado, 2022.
• Ay, Resul. “Ortaçağ Anadolu’sunda bilginin seyahati: Talebeler, âlimler ve dervişler.” Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, S. 3 (2006): 17-53.
• Bayram, Mikail. “Türkiye Selçukluları Döneminde Anadolu’da Endülüslüler.” İSTEM: İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi IX, S. 17 (2011): 45-48.
• Cebecioğlu, Ethem. “Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin (560/1165-638/1240) Hayatı ve Eserleri.” Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergis IX, S. 21, İbnü’l-Arabî Özel Sayısı (2008): 9-25.
• ed-Dabbî, Ahmed b. Yahyâ b. Ahmed b. Amîre Ebû Ca‘fer , Buġyetü’l-mültemis fî târîḫi ricâli ehli’l-Endelüs. Kahire, 1967.
• Dâvûdî, Muhammed b. Alî b. Ahmed Şemsüddîn ed-Dâvûdî el-Malikî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn. C. 1- 2, 1433.
• Demirli, Ekrem, “Sadreddin Konevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 35, TDV Yayınları, İstanbul 2008. 420-25.
• Dizer, Muammer, “Câbir b. Eflah”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 6, TDV Yayınları, İstanbul 1992, 532-533.
• ———, “İbnü’z- Zerkale”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 21, TDV Yayınları, İstanbul 1993, 243-245.
• Erünsal, İsmail E., “Kütüphane”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 27, TDV Yayınları, Ankara 2003, 11-32.
• Foz, Clara. Le Traducteur, l’Église et le Roi (Espagne, XIIe et XIIIe Siècle). Ottowa: PU Ottowa, 1998.
• Gellens, Sam. “The Search For Knowledge İn Medieval Muslim Societies: A Comparative Approach”. içinde Muslim Travellers, ed. Dale F. Eickelman ve James Piscatori, 116-40. London: Routledge 2013.
• Görgün, Tahsin, “Mukaddime”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 31, TDV Yayınları, Ankara 2020, 118-120.
• el-Gubrini, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ahmed b. Abdullah b. Muhammed. Unvanü’d-Diraye fi-Men Urife mine’l-Ulema fi’l-Mieti’s-Sabia bi-Becaye. Beyrut, 1979.
• Hacci, Abdurrahman Ali. İslamî Fetihten Gırnatanın Düşüşüne Kadar Endülüs Tarihi (711-1492). çev. Kadir Kınar. İstanbul: İlk Harf Yayınevi, 2017.
• Harekât, İbrahim, “Belensiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 5, TDV Yayınları, İstanbul 1992, 404-405.
• Hill, Donald R. Islamic Science and Engineering. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1993.
• Hillenbrand, Robert. “Granada”. DMA, editör Joseph R. Strayer ve Sons Charles Scribner’s, C. V, New York, 1985, 651-653
• Himyerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh b. Abdilmün‘im. er-Ravżü’l-miʿṭâr fî ḫaberi’l-aḳṭâr. Beyrut, 1980.
• Hitti, Philip K. Siyâsî ve Kültürel İslam Tarihi. çev. Salih Tuğ. C. 3, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1980.
• İbn Abdülmelik el-Merrâküşî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Muhammed b. Abdülmelik el-Ensârî Evsî. eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile li-kitâbeyi’l-Mevṣûl ve’ṣ-Ṣıla. C. 1, Tunus, 2012.
• ———. eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile li-kitâbeyi’l-Mevṣûl ve’ṣ-Ṣıla. C. 2, Tunus, 2012.
• ———. eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile li-kitâbeyi’l-Mevṣûl ve’ṣ-Ṣıla. C. 3, Tunus, 2012.
• ———. eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile li-kitâbeyi’l-Mevṣûl ve’ṣ-Ṣıla. C. 4, Tunus, 2012.
• ———. eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile li-kitâbeyi’l-Mevṣûl ve’ṣ-Ṣıla. C. 5, Tunus, 2012.
• İbn Arabî, Muhyiddin. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. C. 18. İstanbul, 2007.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-miʾeti’s̱-s̱âmine. C. 1, Haydarabad, 1972.
• İbn Haldun (ö. 808/1406). Mukaddime. İstanbul: Dergah Yayınları, 2007.
• İbnü’l-Cezerî, Şemsüddin Ebü’l-Hayr Muhammed Muhammed b. Muhammed Yûsuf (ö. 833/1429). Ġāyetü’n-Nihâye fî ṭabaḳāti’l-ḳurrâʾ. C. 1, Kahire, 1351.
• ———. Ġāyetü’n-Nihâye fî ṭabaḳāti’l-ḳurrâʾ. C. 2, Kahire, 1351.
• İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. Abdullâh b. Ebî Bekr el-Kudâî el-Belensî. et-Tekmile li-Kitâbi’ṣ-Ṣıla. C. 1, Lübnan, 1995.
• Irving, Thomas B., “Kurtuba”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 26, TDV Yayınları, Ankara 2002, 451-453.
• İbn Beşküvâl, Ebü’l-Kāsım Halef b. Abdilmelik b. Beşküvâl. es-Sıla fî târîhi eʾimmeti’l-Endelüs. Kahire, 1955.
• İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. Abdullâh b. Ebî Bekr el-Kudâî el-Belensî. et-Tekmile li-Kitâbi’ṣ-Ṣıla. C. 2, Lübnan, 1995.
• ———. et-Tekmile li-Kitâbi’ṣ-Ṣıla. C. 3, Lübnan, 1995.
• ———. et-Tekmile li-Kitâbi’ṣ-Ṣıla. C. 4, Lübnan, 1995.
• İbnü’l-Kādî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed el-Miknâsî ez-Zenâtî (ö. 1025/1616). Zeylü Vefeyâti’l-aʿyân. C. 3, Kahire, 1971.
• İbnü’l-Kıftî, Cemâlüddîn Ebü’l-Hasan Ali b. Yusuf b. İbrahim eş-Şeybânî el-Kıftî. İḫbârü’l-ʿulemâʾ bi-aḫbâri’l-ḥükemâʾ. Beyrut, 1426.
• Kara, Mustafa, "Mürsî", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 32, TDV Yayınları, İstanbul 2006, 55-56.
• Karlığa, Bekir, “Doğu-Batı Düşüncelerinde On Üçüncü Yüzyıl Dönüşümü”. Doğu Batı, S. 33 (2005): 159-72.
• Kennedy, Hugh. Endülüs. çev. Ayşenur Demir. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2019.
• Kılıç, Mahmud Erol, Şeyh-i Ekber. İstanbul: Sufi Kitap, 2011.
• Kutluer, İlhan, “İbn Seb‘în”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 20, TDV Yayınları, İstanbul 1999, 306-312.
• Küçüksipahioğlu, Birsel. “Endülüs: Reconquista, Papa ve Haçlı Seferi”. Doğu Batı, S. 98 (2021): 261-77.
• el-Makkarî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed el-Makkarî et-Tilimsânî . Nefḥu’ṭ-ṭîb min ġuṣni’l-Endelüsi’r-raṭîb ve ẕikru vezîrihâ Lisâni’d-dîn İbni’l-Ḫaṭîb. C. 1, Beyrut, 1997.
• ———. Nefḥu’ṭ-ṭîb min ġuṣni’l-Endelüsi’r-raṭîb ve ẕikru vezîrihâ Lisâni’d-dîn İbni’l-Ḫaṭîb. C. 2, Beyrut, 1997.
• ———. Nefḥu’ṭ-ṭîb min ġuṣni’l-Endelüsi’r-raṭîb ve ẕikru vezîrihâ Lisâni’d-dîn İbni’l-Ḫaṭîb. C. 4, Beyrut, 1997.
• ———. Nefḥu’ṭ-ṭîb min ġuṣni’l-Endelüsi’r-raṭîb ve ẕikru vezîrihâ Lisâni’d-dîn İbni’l-Ḫaṭîb. C. 7, Beyrut, 1997.
• el-Makrîzî, Takıyyüddîn. el-Muḳaffa’l-kebîr. C. 1. Beyrut: Darü’l-Garbi’l-İslami, 1427.
• Müellifi Meçhul. Crónica Latina de los Reyes de Castilla. Editör Luis Charlo Brea. Cadiz: Servicio de Publicaciones de la Universitad de Cadiz, 1984.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Anadolu’da İslam”. Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri: Selçuklu Dönemi, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011, 139-193.
• ———. “Osmanlı Devleti ve İbn ‘Arabîcilik”, Osmanlı Araştırmaları, S. 59 (2022): 1-29.
• O’Callaghan, Joseph F. A History of Medieval Spain. London: Cornell University Press, 1983.
• O’Callaghan, Joseph F. Reconquest and Crusade in Medieval Spain. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2013.
• Okumuş, Ejder. “İbn Haldûn’un Osmanlı Düşüncesine Etkisi”. İslâm Araştırmaları Dergisi, S. 15 (2006): 141-85.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit, “Şelevbîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 38, TDV Yayınları, İstanbul 2010, 493-94.
• Özdemir, Mehmet, “Endülüs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 11, TDV Yayınları, İstanbul 1995, 211-25.
• ———. Endülüs. Ankara: İSAM Yayınları 2014.
• ———. Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.
• ———. Endülüs Müslümanları Siyasî Tarih. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• ———, “Gırnata”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 14, TDV Yayınları, İstanbul 1996, 51-57.
• ———, “İbn Dihye el-Kelbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.19, TDV Yayınları, İstanbul 1999, 413-14.
• ———. “İbn Rüşd’ün Yaşadığı Asırda Endülüs”. Diyanet İlmî Dergi 48, S. 3 (2012): 7-30.
• ———. “İspanya Tarihinde ’Doğululaşma’ ve ’Batılılaşma’ Tartışmaları: Tuleytula Örneği”. İslâmiyât VII, S. 3 (2004): 11-30.
• ———, “Mürsiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 32, İstanbul: TDV Yayınları, 2006, 56-58.
• ———, “Tuleytula”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 41, TDV Yayınları, İstanbul 2012, 363-68.
• Öztunalı, Olcay. “Toledo Çevirmenler Okulu’nda Gerçekleştirilen Çalışmaların Kültürlerarası Yeri ve Önemi”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 57, S. 2 (2017): 1323-39.
• Öztürk, Tuğba. “Toledo Koleksiyonu: Sebepleri ve Sonuçlarıyla İlk Oryantalist Çalışmalar”. Milel ve Nihal 12, S. 1 (2016): 55-80.
• Parlak, Nizamettin. “Endülüs’te Kitap Yakma Hâdiseleri”. İSTEM: İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi, S. 32 (2018): 199-217.
• ———. Endülüs’ün Çöküşü. İstanbul: Hikmetevi Yayınları 2021.
• ———. “Endülüs’ün İhtişamlı Eğitim Kurumu: Kurtuba Ulu Camii”. içinde Cami ve İlim, Ankara, 2020, 147-56.
• ———. “Nasrîler Dönemi”. içinde İslâm Tarihi ve Medeniyeti (Endülüs), ed. Mehmet Özdemir, C. 4, İstanbul, 2018, 237-56.
• Remiro, Mariano Gaspar. Murcia Musulmana. Zaragoza, 1905.
• Rodrigo Jiménez de Rada. Historia de los hechos de España. İsp. çev. Juan Fernandez Valvarde. Madrid: Alianza Editorial, 1989.
• es-Safedî, Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdullâh es-. el-Vâfî bi’l-vefeyât. C. 7. Beyrut: Dar-ı İhyâi’t-Türâsi’, 2000.
• ———. el-Vâfî bi’l-vefeyât. C. 18. Beyrut: Dar-ı İhyâi’t-Türâsi’, 2000.
• ———. el-Vâfî bi’l-vefeyât. C. 19. Beyrut: Dar-ı İhyâi’t-Türâsi’, 2000.
• ———. el-Vâfî bi’l-vefeyât. C. 22. Beyrut: Dar-ı İhyâi’t-Türâsi’, 2000.
• Sánchez, Francisco Franco. “La escuela médica Šarqī (ss. XI-XIV): sociedad y medicina en el Levante de al-Andalus”. Dynamis, S. 21 (2001): 27-54.
• Sezgin, Fuat. İslam’da Bilim ve Teknik. C. 1, çev. Abdurrahman Aliy. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2008.
• Süveysî, Muhammed. “Kalesâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 24, TDV Yayınları, İstanbul 2001, 257-58.
• Şanal, Enes. “Endülüs Gayrimüslimlerinin Siyasi ve Sosyokültürel Faaliyetleri”. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi 2, S. 2 (2019): 196-213.
• ———. “Endülüs Medeniyeti’nin Avrupa’ya İlmî Etkileri (1125-1284)”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi, 2023.
• ———. “The perception of Muhammad in scientific works prepared under the auspices of Alfonso X”. Alfonso X: El universo político y cultural de un reinado, Cuenca: Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha, 2024, 433-440.
• Şeyban, Lütfi. Endülüs Alimleri. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.
• ———. Mudejares Sefarades. İstanbul: İz Yayıncılık, 2010.
• ———. Reconquista Endülüs’te Müslüman-Hıristiyan İlişkileri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Tahralı, Mustafa. “Muhyiddin İbn Arabî ve Türkiye’ye Tesirleri”. içinde Endülüs’ten İspanya’ya, Ankara: TDV Yayınları, 1996, 75-77.
• el-Ubûdî, Câsim, “İşbîliye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 23, TDV Yayınları, İstanbul 2001, 428-29.
• ———, “Sarakusta”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 36, TDV Yayınları, İstanbul 2009, 113-115.
• Uludağ, Süleyman. “İbn Haldûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 19, TDV Yayınları, İstanbul 1999, 538-43.
• Watt, W. Montgomery. İslam’ın Ortaçağ Avrupası Üzerindeki Etkisi, çev. Ümit Hüsrev Yolsal. Ankara: Bilgesu Yayıncılık, 2013.
• Yener, Ebru. “Ortaçağ’ın Aydınlık Yüzü: Endülüs”. Doğu Batı, S. 33 (2005): 215-27.
• Yıldız, Fatma. İşbiliye’den Mudejar Sevilla’ya, Ankara: Gece Kitaplığı, 2018.
• Yıldız, Şevket. “Endülüs Yahudileri ve İslam Kültür ve Biliminin Avrupa’ya Geçişinde Oynadıları Rol”. İSTEM: İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi, S. 13 (2009), 51-68.
• Ziya Paşa. Endülüs Tarihi. İstanbul: Timaş Yayınları, 2017.