Divriği Kalesi’nde Memlûk Sultanı Çakmak Dönemine Ait Bir Kitabe

Year 2024, Volume: 7 Issue: 2, 632 - 649, 26.12.2024

Nurcan Boşdurmaz , Oğulcan Avcı

https://doi.org/10.48120/oad.1512201

Abstract

Orta Çağ Anadolusu hakkında temel kaynaklardan biri olarak değerlendirilen kitabeler, içerik açısından çeşitli konular hakkında yazılabilmektedir. Bu çağın önemli kalelerinden biri olan Divriği Kalesi’nin surları üzerinde farklı tarihlerde yazılmış dört kitabe bulunmaktadır. İlk kitabe giriş kapısının üzerinde bulunmaktadır. Hicri 634 [1236/1237] tarihli kitabeye göre kale kapısı Mengücekoğlu Ahmed Şah tarafından yaptırılmıştır. İkinci kitabe ise yine Ahmed Şah’a ait olup hicri 640 [1242/1243] tarihlidir. Bu kitabede sadece Ahmed Şah’ın adı yazılıdır. Üçüncü kitabe ise Ahmed Şah’ın oğlu Melik Salih’in yaptırdığı aslanlı burca ait hicri 1 Şaban 650 [7 Ekim 1252] tarihli inşa kitabesidir. 1236-1252 yılları arasına ait olan bu kitabeler kalenin Mengücekoğlu hakimiyetinde iki kere onarım/yapım aşamasından geçtiğini göstermektedir. Günümüze ulaşamayan dördüncü kitabenin varlığı, Türk-İslâm epigrafisi hakkında XX. yüzyılda yapılan çalışmalardan öğrenilmektedir. Memlûk Dönemi’ne ait olan bu kitabe, farklı araştırmacılar tarafından ele alınmıştır. Bu çalışmada, kitabe Divriği Kalesi ve çevresinin hem coğrafi açıdan hem de tarihteki önemi dikkate alınarak, siyasi ve toplumsal olaylarla birlikte yorumlanmıştır. Bu yorumlamayı yaparken daha önceki yapılan çalışmalar temel alınmış ve yeni bir okuma önerisi getirilmiştir. Yapılan araştırmalara göre kitabe, Memlûk Sultanı el-Melikü’z- Zâhir Ebû Sâid Seyfüddin Çakmak el-Alâî dönemine aittir ve hicri 14 Safer 854 [29 Mart 1450] tarihlidir. Kitabe, Divriği’nin tarihî süreç içindeki önemini göstermesi açısından önemlidir. Tarihî ve coğrafî bağlam göz önüne alındığında kitabenin vergi kaldırma amaçlı bir ferman olduğu anlaşılmıştır.

Keywords

Memlûk, Vergi, Kitabe, Sultan Çakmak, Divriği

Thanks

M. Z. Oral’ın müellif nüshasında bulunan ve makalede kullanılan görselin kullanımına izin verdiği için Türk Tarih Kurumu Başkanlığı’na teşekkür ederiz.

An Inscription from the Period of Mamluk Sultan’s Çakmak in Divriği Castle

Abstract

Inscriptions, considered one of the main sources regarding Medieval Anatolia, can be written on various subjects. There are four inscriptions written on different dates in Divriği Castle, one of the important castles of this age. The first inscription is above the entrance door. According to the inscription dated 1236/1237, the castle gate was built by Mengücekoğlu Ahmed Shah. The second inscription belongs to Ahmed Shah and is dated 1242/1243. The third inscription is the construction inscription dated October 7, 1252, belonging to the lion bastion built by Melik Salih, son of Ahmed Shah. These inscriptions, dated 1236-1252, show that the castle underwent two repair/construction phases during the Mengücekoğlu period. The existence of the fourth inscription, which has not survived to the present day, is learned from studies on Turkish-Islamic epigraphy in the 20th century. This inscription, which belongs to the Mamluk period, has been examined by different researchers. In this study, the inscription was interpreted together with political and social events, taking into account the geographical and historical importance of Divriği Castle and its surroundings, and a new reading recommendation was made based on previous studies. According to the research, the inscription belongs to the period of Mamluk Sultan el-Melikü'z-Zâhir Ebû Sâid Seyfüddin Çakmak el-Alâî and is dated March 29, 1450. The inscription is important as it shows the importance of Divriği in the historical process. Considering the historical and geographical context, it is understood that the inscription is a decree for the abolition of a tax.

Keywords

Mamluk, Tax, Inscription, Sultan Çakmak, Divriği

References

• Acar, Hasan ve Abdulvahap Kılıç. “Berkûk Dönemi Siyasi Olayları ve Memlûk Devleti’nin Sosyopolitik Yapısının Değerlendirilmesi.” Avrasya Etüdleri 1, S. 57 (Temmuz 2020): 225-254.
• Adriaenssens Veerle and Jo Van Steenbergen. “Mamluk authorities and Anatolian realities: Janibāk al-Ṣūfī, sultan al-Ashraf Barsbāy, and the story of a social network in Mamluk/Anatolian frontier zone, 1435-1438.” Journal of the Royal Asiatic Society 26, No. 4 (October 2016): 591-630.
• Ağır, Abdullah Mesut “Memlûk Sultanı El-Melik Ez-Zâhir Seyfed-dîn Çakmak Döneminde Memlûk-Dulkadir Münasebetleri (1438-1453)” içinde Uluslararası Dulkadir Beyliği Sempozyumu I (29 Nisan-1 Mayıs 2011 Kahramanmaraş), ed. Cevdet Kabakçı ve Serdar Yakar (İstanbul: Kristal Reklam ve Matbaacılık Hiz. San. Ve Tic. Ltd. Şti., 2012): 151-164.
• Ağır, Abdullah Mesut. “Memlûk Sultanı el-Melik ez-Zâhir Seyf ed-Dîn Çakmak Dönemi (1438-1453)” Yayınlanmamış Doktora Tezi., Ege Üniversitesi, 2010.
• Akyurt, Yusuf. Resimli Türk Abideleri. C. 6, Ankara: TTK Yayınları, 2024.
• Al-Bondârî. Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi. çev. Kıvameddin Burslan. Ankara: TTK Yayınları, 1999.
• Amitai-Preiss, Reuven. Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War, 1260-1281, Cambridge: Cambridge University Press, 1995.
• Anderson, John George Clark. “The Champaign of Basit I Against the Paulicians in 872 A.D.” The Classical Review 10, S. 3, (April 1896): 136-140.
• Anonim Tevarih-i Al-i Osman (F. Giese neşri) haz. Nihat Azamat. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 1992.
• Arslantaş, Yüksel. “Memlûk-Moğol Mücadelesi ve Orta Doğu Tarihine Etkileri.” Belleten, LXVII S. 250, (Aralık 2003): 781-800.
• Ay, Resul. “Bizans’tan Osmanlıya Anadolu’da Heterodoks İnanışlar: Öteki Dindarlığının Ortak Doğası Üzerine (650-1600).” Journal of Islamic Studies Advance Access 31, S. 1, (Mayıs 2012): 1-40.
• Ayalon, David. “Studies on the Structure of the Mamluk Army-I.” BSOAS 15, S. 2, (1953): 203-228.
• Ayalon, David. “Studies on the Structure of the Mamluk Army-II.” BSOAS 15, S. 3, (1953): 448-476.
• Balgamış, Abdülkadir, “Divriği”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 9, TDV Yayınları, İstanbul 1994, 452-454.
• Barthold, Wilhelm, “İlhanlılar Devrinde Malî Vaziyet”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, C. 1, (İstanbul: Evkaf Matbaası, 1931): 137-138.
• Bayhan, Ahmet Ali. “Güneydoğu Anadolu Kalelerinde Memlûk İzleri” içinde XV. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler III (Ankara: 11-15 Eylül 2006), Ankara: TTK Basımevi, Ankara, 2010: 771-793.
• Beihammer, Alexander Daniel. Bizans ve Müslüman Türk Anadolu’nun Doğuşu (1040-1130) çev. Tarık Özbek. Ankara: Koyu Siyah Yayınları, 2022.
• Bilgiç, Cahid. “Memlûk Devlet’inde Sultanların Unvân, Lakap ve Nisbeleri, Hacı Bayram Veli Üniversitesi” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi., Hacı Bayram Veli Üniversitesi, 2019.
• Cahen, Claude. Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi çev. Yaşar Yücel ve Bahaeddin Yediyıldız. Ankara: TTK Yayınları, Ankara, 2021.
• Clot, Andre. Kölelerin İmparatorluğu Memlûklerin Mısırı (1250-1517) çev. Turhan Ilgaz. İstanbul: Epsilon Yayınevi, 2005.
• Crowe, Yolande. “Un aperçu des Mamelouks en Anatolie.” dans IIème Congrès International d’Art Turc, Aix en Provence, 10-16, IX, S. 10, (1971): 50-75.
• Çetin, Altan. Memlûk Devleti’nin Sınırları. Ankara: TTK Yayınları, 2009.
• Çoğ, Mehmet. “İslam-Bizans İlişkileri Bağlamında “Pavlikanlar” Üzerine Bir Değerlendirme.” Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13, S. 2, (Aralık 2008): 73-87.
• Çubukçu, Asri. “Çakmak, el-Melikü’z-Zâhir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, TDV Yayınları, İstanbul 1993, 192-193.
• Darkot, Besim. “Divriği”, M.E.B. İslam Ansiklopedisi, C. 3, M.E.B. Yayınları, İstanbul 1963, 596-599.
• Emecen, Feridun. “Ağnam Resmi” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 1, TDV Yayınları, İstanbul 1988, 478-479.
• Eser, Erdal “Divriği Kalesi Yüzey Araştırması 2006”, içinde 25. Araştırma Sonuçları Toplantısı 3. Cilt (28 Mayıs-1 Haziran 2007 Kocaeli) haz. Fahriye Bayram vd., Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Dösim Basımevi, 2008: 189-204.
• Eser, Erdal. “Divriği Kalesi 2007.” C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi 34, S. 1, (Mayıs 2009): 38-42.
• Eskikurt, Adnan. “7. ve 12. yüzyıllar Arasında Anadolu’yu Kat Eden Bazı Askeri Seferler ve Güzergâhlar.” Tarih Okulu, S. 20, (Aralık 2014): 33-79.
• Evliya Çelebi, Seyahatname haz. Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı. C. 3, İstanbul: YKY, 1999.
• Gezen, Nihal. “İktidar ve Ölüm: Memlûk Devleti’nde Sultanların Ölüm Sebepleri Üzerine Genel Bir Değerlendirme (1250-1517).” Ortaçağ Araştırmaları Dergisi 6, S. 1, (Haziran 2023): 231-246.
• Göde, Kemal. Eratnalılar (1327-1381). Ankara: TTK Basımevi, 1994.
• Gökhan, İlyas ve Rıdvan Yiğit. “Memlûk Sultanı El-Melik El- Eşref Barsbay’ın Diyarbakır Seferi (836/1433).” Cappadocia Journal of History and Social Sciences 1, S. 1 (2013): 1-13.
• Gökhan, İlyas, “XIV. Yüzyılın İlk Yarısında Memlûk Devletinin Anadolu Politikası ve Eretna Beyle Olan İlişkileri.” içinde Selçuklular Döneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri, ed. İbrahim Yasak Sivas: Sivas Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2005): 83-96.
• Gökhan, İlyas. “el-Eşref Barsbay Döneminde Memlûk Devleti’nde Salgın Hastalıklar ve İktisadî Buhranlar (1422-1438).” Tarih İncelemeleri Dergisi 23, S. 1, (Haziran 2008): 91-136.
• Gökhan, İlyas. “Memlûk Sultanı Zahir Seyfuddin Çakmak Döneminin Salgın Hastalık ve İktsadî Buhranları (H.842–857/M.1438–1453).” Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi S. 15 (Şubat 2006): 341-366.
• Gregory Abûl-Farac. Abûl-Farac Tarihi II. çev. Ömer Rıza Doğrul. Ankara: TTK Yayınları, 1987.
• Grenard, Fernand. “Note sur les monuments du moyen âge de Malatia, Divrighi, Siwas, Darendeh, Amasi et Tokat.” dans Journal Asiatique, XVII, S. 2 (1901): 549-553.
• Gül, Muammer. “Mısır Memlûklarının Hudud Kalesi Rumkale ve Anadolu’da Memlûk İzleri.” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 12, S. 2 (Temmuz 2002): 359-366.
• Gülsoy, Ersin “XVI. Asrın İlk Yarısında Divriği Kazâsı Vakıfları.” İlmi Araştırmalar, S. 1, (Ocak 1995): 107-130.
• Gülsoy, Ersin. “Osmanlı Anadolu’sunda Memlûk Devleti’ne Ait İzler.” içinde XIV. Türk Tarih Kongresi: Kongreye Sunulan Bildiriler I Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, (2005): 333-355.
• Gürsoy, Sultan. “Bizans-Müslüman Arap Mücadelesinde Bir Cemaat: Pavlikanlar.” Akademik Tarih ve Araştırmalar Dergisi 3, S. 2, (Aralık 2020): 107-132.
• Hadidi. Tevarih-i Al-i Osman. haz. Necdet Öztürk. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 1991.
• Hinz, Walther. “Ortaçağ Yakın Şarkına Aid Vergi Kitabeleri.” çev. Fikret Işıltan, Belleten 13, S. 52, (Ekim 1949): 771-793.
• Honigmann, Ernst. Bizans Devletinin Doğu Sınırı. çev. Fikret Işıltan. İstanbul: İÜEF Yayınları, 1970.
• Humpreys, Richard Stephen. İslam Tarih Metodolojisi: Bir Sosyal Tarih Uygulaması. çev. Murtaza Bedir ve Fuat Aydın. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• Hüseyin Remzi. Lügat-ı Remzi. C. 1, İstanbul: Hüseyin Remzi Matbaası, 1305.
• İbn Tagribirdi. en- Nücumü’z- Zahire Fi Mülükü’l- Kahire. haz. M. H. Şemseddin, Beyrut: Darü’l- Kütübi’l- İlmiye, 1992.
• Karaçam, Hüseyin. “Artuklu Kitabeleri: 1102-1409”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi., Marmara Üniversitesi, 2012.
• Kaya, Abdullah. “Mengücekli Askeri Savunma Yapılarından Birisi: Divriği Kalesi.”, USAD, S. 5 (Güz 2016): 167-180.
• Kaymak, Suat. Türkiye Selçukluları ve Erken Beylikler Epigrafisine Giriş (1065-1350) Bir Bibliyografya Denemesi, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2013.
• Keleş, Bahattin. “Memlûkler Döneminde İdari Yapı”, Türkler, C. V, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, 309-319.
• Kortantamer, Samira. Bahri Memlûklar’da Üst Yönetim Mensupları. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1993.
• Köymen, Mehmet Altay. Selçuklu Devri Türk Tarihi. Ankara: TTK Yayınları, 2019.
• Mehmed Neşri. Kitab-ı Cihannüma I. haz. Faik Reşit Unat ve Mehmet Altay Köymen. Ankara: TTK Basımevi, 1987.
• Mikhail Psellos. Mikhail Psellos’un Khronographia’sı. çev. Işın Demirkent. Ankara: TTK Yayınları, 2014.
• Muslu, Cihan Yüksel. Memlûkler ve Osmanlılar. çev. Zeynep Rona. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2016.
• Müretcim Âsım Efendi. Kâmûsu’l Muhît [Tercümesi.] çev. Mustafa Koç, ed. Eyüp Tanrıverdi. C. 2, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Oral, Mehmet Zeki. Anadolu’da Türk İslam Kitabeleri 1, Müellif Nüshası. Ankara: TTK Kütüphanesi No: Y/0818-1, 1957.
• Özbek, Süleyman. “Memlûklerde Meşrûiyet Arayışları ve Saltanat İnşasına Yönelik Çabalar “Sultanı Öldüren Sultan Olur.” Tarih Araştırmaları Dergisi 32, S. 53, (Mayıs 2013): 155-172.
• Özgüdenli, Osman Gazi, “İlhanlı Hükümdarı Ebû Sa’id Bahadır Han’a Ait Dört Yarlık”, Belleten, C. LXIX, S. 254, (Ankara: TTK Yayınları, 2005): 69-76.
• Özgüdenli, Osman Gazi. Selçuklular. Ankara: İSAM Yayınları, 2008.
• Sakaoğlu, Necdet. Türk Anadolu’da Mengücekoğulları. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1971.
• Sauvaget, Jean. “Décrets Mamelouks De Syrie (Troisiè article).” Bulletin d'études orientales, 1947-1948, T. 12 (1947-1948): 1-60.
• Sevim, Ali. Suriye-Filistin Selçuklu Devleti Tarihi. Ankara: TTK Yayınları, 1989.
• Sobernheim, Moritz. “Çakmak”, M.E.B. İslam Ansiklopedisi, C. 3, M.E.B. Yayınları, İstanbul 1963, 328-329.
• Solak, Kürşat. “Mısır’dan Anadolu’ya Âsi Bir Memlûk: Emir Canıbek Es-Sûfî (Ö. 1437).” SUDAT, S. 39, (Haziran 2016): 45-59.
• Tekindağ, Şehabeddin. Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı (XIV. Yüzyıl Mısır Tarihine Dair Araştırmalar). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1961.
• Tonghini, Cristina. “Memlûk Sultanlığı’nda Şanlıurfa Kalesi: Tahkimat İnşasındaki Ekonomik ve Üretimsel Faktörler.”, Arkeoloji ve Sanat, S. 154, (Ocak-Nisan, 2017): 147-158.
• Uğurluer, Murat. “Erzincan’da Memlûk Sultanı Çakmak Adına Basılan Sikke.” Arulis, S. 2, (2011): 26-30.
• Urfalı Mateos. Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162). çev. Hrant Der Andreasyan. Ankara: TTK Yayınları, 2019.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Memlûk Sultanları Yanına İltica Etmiş Olan Osmanlı Hanedanına Mensup Şehzadeler.” Belleten XVII, S. 68, (Ekim 1953): 519-536.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, Ankara: TTK Basımevi, 1988.
• Van Berchem Max and Halil Edhem, Matériaux pour un Corpus Inscriptionum Arabicarum. Troisième partie, Asie Mineure, Siwas, Diwrigi. Tome 1, Le Caire: Imprimerie De l’Institut Français D’archéologie Orientale, 1917. Winfield, David. “The Northern Routes Across Anatolia.” Anatolian Studies, S. 27 (December 1977): 151-166.
• Yinanç, Mükrimin Halil. Türkiye Tarihi Selçuklular Devri I. Ankara: TTK Yayınları, 2020.
• Yinanç, Refet. Dulkadir Beyliği. Ankara: TTK Yayınları, 1989.
• Zahîrüddîn-i Nîşâbûrî. Selçuknâme. haz. Mirza İsmail Han Afşâr. Tahran: Çâphâne-i Hâver-i Tahran, 1954.