Yalova, Çobankale Şapeli Bizans Seramik Buluntuları: Litürjik Kaplar ve Zeuksippus Ailesi Seramikleri

Year 2025, Volume: 8 Issue: 1, 301 - 327, 26.06.2025

Filiz İnanan , Selçuk Seçkin

https://doi.org/10.48120/oad.1634912

Abstract

Çobankale Kazılarında gün yüzüne çıkarılan Şapel’de az sayıda fakat oldukça nitelikli bir grup Bizans sırlı seramiği ele geçmiştir. Buluntuların önemli bir grubu, benzerlerine çok rastlanmayan ve tipolojilerine ilişkin nispeten sınırlı bilgimiz bulunan seramik litürjik kaplar oluşturmaktadır. Litürjik kaplarla birlikte ele geçen diğer seramikler Zeuksippus Ailesi Seramiklerine aittir. Araştırmamızda litürjik kapların da bu grup hamur, sır ve dekorasyon özelliklerini paylaştığı tespit edilmiştir. Çalışmamız kapsamında formları tanımlanabilen 24 kap parçası kataloglanmış, işlev ve tarihlendirilmeleri konusu tartışmaya açılmıştır. Bunlar içinde 11 kalis, 2 paten, 4 kapalı küçük kap (testicik), 5 küçük kulplu kase (kupa/fincan) ve 2 çanak bulunmaktadır. Kalis ve patenler içinde en az iki diskopotirion bulunduğu tespit edilmiştir. Buluntuların form, hamur, sır ve dekorasyonları doğrultusunda 12.yüzyıl sonu ile 13.yüzyıla tarihlendirilmesi önerilmektedir. Çobankale, İzmit Körfezi boyunca, deniz yoluyla geçişlerde kullanılan bağlantı noktaları ve bu limanlardan iç kısımlara geçişi sağlayan yolların güvenliğini sağlayan savunma sisteminin bir parça¬sı veya bağlantı noktası olarak değerlendirilmektedir. Kale içindeki bu küçük şapelin, kalede ikamet eden kişilerin ihtiyacını karşıladığını düşünmek ve bu doğrultuda şapelin içinde de en önemli ayinlerden biri olan Eukharistia’nın gerçekleştirilmesi için en gerekli eşyaların bulunması kaledeki dini hayatın önemli verileridir.

Keywords

Ökaristi, kalis, paten, Zeuksippus Seramikleri, Bizans. Yalova

Thanks

Çobankale kazı çalışmasına verdikleri izin için Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğüne, destekleri için Türk Tarih Kurumuna ve Altınova Belediye Başkanlığına teşekkür ederiz. Çalışmamızda her türlü rapor, belgeleme, çizim ve fotoğraf işlemlerinde her zaman yardımlarını aldığımız Yalova Müzesi, Uzmanı Arkeolog Belma Günal’a ve Uzman Sanat Tarihçi Onur Sarıkaya’ya, Fırat Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü Araştırma Görevlisi Yusuf Gül’e ve seramiklerdeki yazıtların okunması konusundaki yardımları için Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Bülent Öztürk’e teşekkürlerimizi sunarız.

Byzantine Pottery Findings From Çobankale Chapel, Yalova: Liturgical Vesssels and Zeuxippus Family Ware

Abstract

A small number of remarkable Byzantine glazed pottery was found in the Chapel unearthed during the Çobankale Excavations. An important portion of the findings consists of liturgical vessels, which are rarely encountered and remain poorly documented in current scholarships. Other pottery recovered alongside these vessels belongs to the Zeuxippus Family Ware group. It was determined that the liturgical vessels also shared technological and decorative characteristics with this group. In this paper, 24 vessels were catalogued, and their function and dating were opened to discussion. These include 11 chalices, 2 patens, 4 small jugs (testicules), 5 small-handled bowls (cups) and 2 open bowls. The chalices and patens were used as diskopotirion. It is suggested that the findings are dated to the end of the 12th century and the 13th century. Çobankale is considered a component or junction within the defense system that secured maritime routes along the Gulf of İzmit and the roads connecting these ports to the inland regions. The presence of essential Eucharistic vessels in this small chapel suggests that it served the religious needs of the castle’s residents and provides significant insight into the liturgical practices within the fortress.

Keywords

Eucharist, goblet, paten, Zeuxippus ware, Byzantine, Yalova

References

• Acara, Meryem. “Bizans Ortodoks Kilisesinde Liturji ve Liturjik Eserler”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 15, (1). 1998. 183-201.
• Acara Eser, Meryem. Bizans Maden Sanatı: Dini Törenlerde Kullanılan (Litürjik) Eşyalar. Ankara: Bilgin Kültür Yayınları, 2020.
• Demirsar Arlı, V. Belgin. “İznik Çini Fırınları Kazısı 2021 Yılı Çalışmaları”, içinde 42.Kazı Sonuçları Toplantısı 5, ed. Adil Özme, 361-374. Ankara: T.C.Kültür Bakanlığı Yayınları, 2023.
• Doğer, Lale. Daskyleion II, Hisartepe/Daskyleion Kazısı Bizans Seramikleri, Prof. Dr. Tomris Bakır’a Armağan. İstanbul: Ege Yayınları, 2014.
• Feingold, Lawrence. The Eucharist, Mystery of Presence, Sacrifice, and Communion. Ohio: Emmaus Academic, 2018.
• İnanan, Filiz. “Kuşadası, Kadıkalesi/Anaia Kazısı Zeuksippus Tipi Seramikleri”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, 2010.
• İnanan, Filiz ve Selçuk Seçkin. “Yalova, Çobankale Kazısı Sırlı Seramik Buluntuları: İlk Gözlemler”, Cedrus 9 (2021): 437-458.
• İnanan, Filiz ve Selçuk Seçkin. “Yalova, Çobankale Kazıları 2019 Sezonu Bizans Sırlı Seramik Buluntuları”, Art-Sanat 20 (2023): 181-225.
• Köroğlu, Gülgün ve Selçuk Seçkin. “Yalova/Çobankale Kazısından İki Kutsal Ekmek Mührü”. Art-Sanat 20 (2023): 355-376.
• Mango, Maria Mundell. Silver From Early Byzantium. The Kaper Koraon and Related Treasures. Baltimore, Maryland: Walters Art Gallery, 1986.
• Mango, Maria M. ve Laskarina Bouras. “Paten and Asteriskos ”, içinde The Oxford Dictionary of Byzantium, ed. Alexander Kazhdan, 1594-1595. Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 1991.
• Mango, Maria M. ve Laskarina Bouras. “Chalice”, içinde The Oxford Dictionary of Byzantium, ed. Alexander Kazhdan, 405. Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 1991.
• Meriç, Zeynep Adile ve Aygün Ekin Meriç. “2012-2019 Yılları Arasında İznik Roma Tiyatrosu’nda Bulunan Bizans Sırlı Seramiklerinin Değerlendirilmesi”. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 54 (Aralık 2021): 49-66.
• Michael Ryan, “The Formal Relationships of Insular Early Medieval Eucharistic Chalices”, Proceedings of the Royal Irish Academy: Archaeology,Celtic Studies, History, Linguistics, Literature 90, (1990): 281-356.
• Olkinuora, Damaskinos. “Liturgy of the Byzantine Rite”, St Andrews Encyclopedia of Theology, 2024. https://www.saet.ac.uk/Christianity/LiturgyoftheByzantineRite (Erişim Tarihi: 11.01.2024)
• Özkul-Fındık, Nurşen, İznik Sırlı Seramikleri, Roma Tiyatrosu Kazısı (1980-1995). Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları, 2014.
• Öztaşkın, Muradiye. “Proposal for Terminology of Byzantine Pottery Forms”, içinde XI.AIECM3 Uluslararası Orta Çağ ve Modern Akdeniz Dünyası Seramik Kongresi Bildirileri, ed. Filiz Yenişehirlioğlu, 329-338, Ankara: Vekam Yayınları, 2018.
• Sayın, Esra ve Selçuk Seçkin. “Çobankale’den Enkolpion Röliker Haçlar”. Art-Sanat 20 (2023): 505-530.
• Seçkin, Selçuk ve Barış Sayın. “Conservation and Repair of a Historical Masonry Ruin Belonging to the Middle Byzantine Era: The Case of Ruined Cistern Unearthed in the Çobankale Archeological Site (Yalova, Turkey)”. Structures 41 (2022): 1411-1431.
• Seçkin, Selçuk. “Tarihsel Süreçte Yalova/Altınova Çobankale”, Cedrus VI (2018): 535-553.
• Seçkin, Selçuk. “Yalova/Altınova Çobankale’de Yapılan Çalışmalar Hakkında İlk Değerlendirmeler”, içinde 24. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Kitabı, ed. Enes kavalçalan, 602-618. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Seçkin, Selçuk ve Turhan Doğan. “Yalova/Altınova Çobankale’nin İnşa Tarihi Hakkında Tespitler”, Yalakova’dan Yalova’ya: Prof. Dr. Halil İnalcık Anısına Yalova Tarihi Araştırmaları, ed. Hacer Karabağ, 62-75. Bursa: Gaye Kitabevi, 2022.
• Seçkin, Selçuk. “Yalova/Altınova Çobankale Kazısı 2019-2020 Yılı Çalışmaları”, 2019-2020 Yılı Kazı Çalışmaları 4, ed. Adil Özme, 167-176. Ankara: Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları, 2022.
• Spieser, Jean-Michel. Die Byzantinische Keramik Aus Der Stadtgrabung von Pergamon, Berlin- New York: Walter De Gruyter, 1996.
• Taft, Robert F. “Eucharist”, içinde The Oxford Dictionary of Byzantium, ed.Alexander Kazhdan, 737-738. Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 1991.
• Vroom, Joanita. Bizans’tan Modern Döneme Ege’de Seramik, 7.20.Yüzyıllar, Bir Giriş ve El Kitabı. İstanbul: Koç Üniversitesi Anadolu Medeniyetleri Araştırma Merkezi- Anamed Yayınları, 2019.
• Yalman, Bedri. “İznik’teki Kilise Altyapı Kazısı”, içinde 8.Türk Tarih Kongresi Bildirileri, 457-466 (Levha.251-263). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1979.