Türkiye’de Üstün Yetenekli Öğrencilerin Tanılanması ve Eğitimi

Yıl 2024, Cilt: 1 Sayı: 1, 12 - 34, 31.12.2024

Gülşah Avcı Doğan , Ömer Faruk Tamul

Öz

Üstün yetenekli bireyler zihinsel gelişim özellikleri bakımından akranlarına göre ileri yönde gelişim göstermektedirler. Bu alandaki gelişim özellikleri onları akademik olarak farklı bir eğitim gerekliliğine doğru sevk etmektedir. Genel zihinsel alanda ve özel yetenek alanlarındaki ileri gelişim alana özgü özel yetenek olarak keşfedilmektedir. Üstün yetenekli bireyler ileri gelişim özellikleriyle dikkat çekmekte ve tanı almak üzere yönlendirilmektedirler. Tanılama başlı başına kapsamlı bir süreç olmakla birlikte gerek ülkemizde gerekse uluslararası alanda tanılama ve üstün yeteneklilerin eğitimi ilgiyle çalışılmaktadır. Ülkemizde de üstün yeteneklilerin eğitimi üzerine araştırmalar ve uygulamalar olduğu görülmektedir. Bununla birlikte farklı ihtiyaçların olduğu bilinmekte ve yenilikçi düzenleme gereklilikleri çalışmalarla ortaya konmaktadır. Ülkemizde yaygınlaşmış olarak üstün yetenekli öğrencilere eğitim veren iki program uygulaması öne çıkmaktadır. Bunlar Millî Eğitim Bakanlığı bünyesinde yürütülen okul içi Destek Eğitim Odası uygulaması ile okul dışı Bilim ve Sanat Merkezidir. Bu çalışmada amaç üstün yetenekli öğrencilerin eğitimlerinde etkili rolleri olan öğretmenlere ve öğretmen adaylarına üstün yeteneklilerin genel özellikleri hakkında bilgi vermek ve eğitimlerine yönelik olarak ülkemizde yürütülen uygulamalara yer vermektir. Çalışmanın hedef grubu içerisinde üstün yetenekli çocuğu olan aileler de yer almaktadır. Üstün yetenekliler alanı özellikle son yıllarda dikkat çeken bir grup olmakla birlikte doğru bilgiye erişim de önem taşımaktadır. Üstün yeteneklilerin genel özellikleri ve ülkemizdeki eğitim olanaklarına yer verilerek öğretmenlere, öğretmen adaylarına, ebeveynlere farkındalık kazandırılması ve ilgili kurumlara yönlendirilmesi gerekliliğine dikkat çekilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Üstün/özel yetenek, Tanılama, Üstün yetenekli öğrencilerin eğitimleri

Kaynakça

• Akar, İ. (2019). Öğretmen adaylarının özel yetenekli öğrenciyi aday gösterme tercihlerini etkileyen faktörler. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 16(1), 17291758. doi:10.23891/efdyyu.2019.178
• Akar, İ., & Uluman, M. (2013). Sınıf öğretmenlerinin üstün yetenekli öğrencileri doğru aday gösterme durumları. Üstün Yetenekliler Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 1(3), 199-212. https://www.academia.edu/22939960/S%C4%B1n%C4%B1f_%C3%96%C4%9Fretmenlerinin_%C3%9Cst%C3%BCn_Yetenekli_%C3%96%C4%9Frencileri_Do%C4%9Fru_Aday_G%C3%B6sterme_Durumlar%C4%B1
• Akdemir, A. B. (2021). Üstün zekalı öğrencilerin akranlarına göre problem kurma becerilerinin problem türlerine göre karşılaştırılması (Tez numarası: 694554) [Yüksek Lisans Tezi. Erciyes Üniversitesi). YÖK Tez Merkezi.
• Ataman, A. (2003). Özel eğitim/sorunlar, yaklaşımlar, öneriler: Üstün yetenekli/zekâlı çocuk ile yaşamak. Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi, 4(39), 17-20. https://www.fencebilim.com/ustunyetenek/ustun_yetenekli_cocuk_ile_yasamak.pdf
• Atlı, H., & Balay, R. (2016). Bilim ve sanat merkezindeki üstün yetenekliler eğitiminin sürdürülebilirliğine ilişkin öğrenci düşünceleri. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 17(2), 191-205. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1487610
• Ballantine, J., & Larres, P. M. (2007). Cooperative learning: A pedagogy to improve students' generic skills? Education + Training, 49, 126-137. doi:10.1108/00400910710739487
• Baykoç, N. (2012). Özel gereksinimli çocuklar ve özel eğitim. Ankara: Eğiten Kitap.
• Bergstrom, T. M. (2015). Gatekeepers for Gifted Social Studies: Case Studies of Middle School Teachers (Order No. 3739532). Available from ProQuest Dissertations & Theses Global; Publicly Available Content Database. (1750996900). https://www.proquest.com/dissertations-theses/gatekeepers-gifted-social-studies-case-middle/docview/1750996900/se-2
• Betts, G. T. (1986). The autonomous learner model: For the gifted and talented. ALPS.
• Colangelo, N., Assouline, S. G., & Gross, M. U. M. (2004). A nation deceived: How schools hold back America’s brightest students. John Templeton Foundation.
• Çebi, B. (2023). Türkiye'de özel yeteneklilerin eğitimine yönelik üretilen politikaların ve bilsem modelinin incelenmesi (Tez No. 819294) [Yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Demirel Dingeç, Ş., & Sak. U. Özel yetenekli öğrencilerde akademik benlik algısı. U. Sak (Ed.), Özel Yetenekli Öğrencilerin Sosyal, Duygusal ve Akademik Gelişimi içinde (s. 23-40). Pegem Akademi Yayıncılık.
• Ersoy, S. (2017). Hızlandırmanın üstün zekalı öğrencilerin akademik başarısı ve sosyal-duygusal gelişimi üzerindeki etkisine yönelik bir meta-analiz çalışması (Tez No. 458642) [Yüksek lisans tezi, Anadolu Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Feldhusen, J. F., & Kolloff, P. B. (1986). The Purdue three-stage enrichment model for gifted education at the elementary level. In J. S. Renzulli (Ed.), Systems and Models for Developing Programs for the Gifted and Talented (pp. 126-152). Creative Learning Press.
• Gallucci, N. T., Middleton, G., & Kline, A. (1999). Intellectually superior children and behavioral problems and competence. Roeper Review, 22(1), 18-21. https://doi.org/10.1080/02783199909553992
• Galton, F. (1869). Hereditary genius: An inquiry into its laws and consequences. Macmillan.
• Genç, T. (2023). Bilim ve sanat merkezlerine enstrüman eğitimi kapsamında yürütülen piyano derslerine yönelik öğretmen görüşleri (Tez No. 810308) [Yüksek lisans tezi, Trabzon Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Godshalk, V. M., & Sosik, J. J. (2003). Aiming for career success: The role of learning goal orientation in mentoring relationships. Journal of Vocational Behavior, 63(3), 417-437. https://doi.org/10.1016/S0001-8791(02)00039-6
• Goff, K., & Torrance, E. P. (1999). Discovering developing & giftedness through mentoring. Gifted Child Today, 22(3), 14-53. https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/107621759902200305
• Gross, M. U. M. (1992). The use of radical acceleration in cases of extreme intellectual precocity. Gifted Child Quarterly, 36(2), 91-99. https://doi.org/10.1177/001698629203600207
• Hallam, S., & Ireson, J. (2007). Secondary school pupils' satisfaction with their ability grouping placements. British Educational Research Journal, 33, 27-45. https://doi.org/10.1080/01411920601104342
• İleri, A. (2023). Öğretmen, öğrenci ve veli gözünden Bilim ve Sanat Merkezleri (BİLSEM) (Tez No. 791688) [Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Kanlı, E. (2011). Üstün zekâlı ve yeteneklilerin alan eğitiminde hızlandırma. HAYEF Journal of Education, 8(2), 95-104. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/93137
• Kanlı, E. (2021). Özel yetenekli kişilerde mükemmeliyetçilik olgusu. U. Sak (Ed.), Özel Yetenekli Öğrencilerin Sosyal, Duygusal ve Akademik Gelişimi içinde (s. 147-168). Pegem Ademi Yayıncılık.
• Karadayı, F. (2019). Bilim ve sanat merkezlerine devam eden 5, 6, 7 ve 8. Sınıf öğrencilerinin okuma alışkanlık ve eğilimlerinin belirlenmesi (Tez No. 570864) [Yüksek lisans tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Kiziroğlu, E., Kiziroğlu, Y., İbiş, M., & Şentürk, Y. (2023). 2023-2033 üstün/özel yetenekliler eğitimi. D. Akgündüz (Ed.), 2033 Türkiye Eğitim Politikaları Strateji Belgesi içinde (s. 402-427). İstanbul Aydın Üniversitesi Yayınları.
• Kurnaz, A., & Ekici, S. (2020). BİLSEM tanılama sürecinde kullanılan zekâ testlerinin psikolojik danışmanların ve bilsem öğretmenlerinin görüşlerine göre değerlendirilmesi. Çocuk ve Medeniyet, 5(10), 365-399. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1480026
• Levent, F., & Bakioğlu, A. (2013). Üstün yeteneklilerin eğitiminde Türkiye için öneriler. Üstün Yetenekliler Eğitimi ve Araştırmaları Dergisi, 1(1), 31-44. http://www.faruklevent.com/dosyalar/ustun-yetenekliler-oneriler.pdf
• Lubinski, D., Webb, R. M., Morelock, M. J., & Benbow, C. P. (2001). Top 1 in 10,000: A 10-year follow-up of the profoundly gifted. Journal of Applied Psychology, 86(4), 718-729. https://doi.org/10.1037/0021-9010.86.4.718
• Maker, C. J. (1982). Curriculum development for the gifted. Aspen.
• MEB. (1991). Birinci Özel Eğitim Konseyi. Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü.
• MEB. (2013). Özel Yetenekli Bireyler Strateji ve Uygulama Planı 2013 – 2017. Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü.
• MEB. (2015). Bilim ve Sanat Merkezleri Yönergesi. MEB Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü.
• MEB. (2016). Çocuk gelişimi ve eğitimi: Üstün zekâ ve özel yetenekli çocuklar. Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi.
• MEB. (2018). Özel eğitim hizmetleri yönetmeliği. Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü.
• MEB. (2023). Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü Faaliyet Raporu. MEB Özel Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü.
• MEB. (2024). Bilim ve Sanat Merkezleri Yönergesi. Tebliğler Dergisi. Sayı:2524, Ankara. https://dhgm.meb.gov.tr/tebligler-dergisi/2024/2796_Mart_2024.pdf
• NAGC. (2023). A definition of giftedness that guides best practice. https://cdn.ymaws.com/nagc.org/resource/resmgr/knowledge-center/position-statements/a_definition_of_giftedness_t.pdf
• Nar, B. (2017). Üstün/özel yetenekli öğrencilere yönelik destek eğitim odası uygulaması: sınıf öğretmenlerinin öz yeterlikleri ve görüşleri (Tez No. 473446) [Yüksek lisans tezi, İstanbul Aydın Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Neihart, M. (1999). The impact of giftedness on psychological well-being: What does the empirical literature say? Roeper Review, 20(1), 18-21. https://doi.org/10.1080/02783199909553991
• Obaya, A. (1999). Getting cooperative learning. Science Education International, 10, 25-27.
• Osin, L., & Lesgold, A. (1996). A proposal for the reengineering of the educational system. Review of Educational Research, 66, 621–656. https://doi.org/10.3102/00346543066004621
• Öpengin, E. (2020). Zekâ testleri. U. Sak (Ed.), Üstün Yeteneklilerin Tanılanması içinde (s. 33-55). Vize Akademik.
• Öpengin, E. (2021). Destek eğitim odası hizmetine ilişkin görüşlere odaklanan lisansüstü tezlerin sistematik incelemesi. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 18(2), 633-663. https://doi.org/10.33711/yyuefd.1029106
• ÖRGM. (2015). Destek Eğitim Odası Kılavuzu. https://orgm.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2015_07/24014806_destekodasi2.sra.pdf
• Özbay, Y., Baloğlu, M., & Otrar, M. (2024, Mayıs, 06). Kavramsal değişimler: Üstün zekâ, üstün yetenek, özel yetenek ve diğerleri. U. Sak (Moderatör) içinde [Panel]. IX. Ulusal Üstün Yeteneklilerin Eğitimi Kongresi. Eskişehir, Türkiye.
• Pemik, K., & Levent, F. (2019). Üstün yetenekli öğrencilere destek odasında verilen eğitime ilişkin okul yöneticilerinin ve öğretmenlerin görüşleri. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 20(2), 313-338. https://doi.org/10.21565/ozelegitimdergisi.446598
• Polat, S. (2022). Bilim ve sanat merkezlerinin işleyişine ve etkililiğine ilişkin öğrenci, öğretmen ve veli görüşleri (Tez No. 752513) [Yüksek lisans tezi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Poole, D. (2008). Interactional differentiation in the mixed-ability group: A situated view of two struggling readers. Reading Research Quarterly, 43(3), 228-250. https://doi.org/10.1598/RRQ.43.3.2
• Purcell, J. H., Renzulli, J. S., McCoach, D. B., & Spottiswoode, H. (2001). The magic of mentorships. Parenting for High Potential, 27, 22-26. https://www.researchgate.net/publication/312088407_The_magic_of_mentorships
• Renzulli, J. S. (1977). The enrichment triad model: A guide for developing defensible programs for the gifted and talented. Creative Learning Press.
• Renzulli, J. S., & Reis, S. M. (2008). Enrichment learning and teaching. In Enriching curriculum for all students (pp. 103-130). Corwin Press.
• Rimm, S. B., Siegle, D., & Davis, G. A. (2018). Education of the gifted and talented (7th ed.). Boston, MA: Pearson.
• Rinn, A. (2020). Social, emotional, and psychosocial development of gifted and talented individuals. New York Routlegde Press. https://doi.org/10.4324/9781003238058
• Robinson, J. P. (2008). Evidence of a differential effect of ability grouping on the reading achievement growth of language-minority Hispanics. Educational Evaluation and Policy Analysis, 30, 141-180. https://doi.org/10.3102/0162373708317742
• Rogers, K. B. (1998). Using current research to make "good" decisions about grouping. National Association of School Principals, 82, 38-46. https://doi.org/10.1177/019263659808259506
• Rogers, K. B. (2002). Re-forming gifted education: Matching the program to the child. Great Potential Press.
• Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2000). Intrinsic and extrinsic motivations: Classic definitions and new directions. Contemporary Educational Psychology, 25, 54-67. https://doi.org/10.1006/ceps.1999.1020
• Sak, U. (2016). Üstün zekâlılar özellikleri tanılanmaları eğitimleri (5. baskı). Vize Yayıncılık.
• Sak, U., Ayas, B., Sezerel, B., Öpengin, E., Özdemir, N., & Gürbüz, Ş. (2015). Türkiye’de üstün yeteneklilerin eğitiminin eleştirel bir değerlendirmesi Türk Üstün Zekâ ve Eğitim Dergisi [Turkish Journal of Giftedness and Education], 5(2), 110-132.
• Saleh, M., Lazonder, A. W., & De Jong, T. (2005). Effects of within-class ability grouping on social interaction, achievement, and motivation. Instructional Science, 33, 105-119. https://doi.org/10.1007/s11251-004-6405-z
• Schiever, S. W., & Maker, C. J. (2003). New directions in enrichment and acceleration. In N. Colangelo & G. A. Davis (Eds.), Handbook of Gifted Education (pp. 163-174). Pearson.
• Schneider, W.J., & McGrew, K.S. (2018). The Cattell-Horn-Carroll theory of cognitive abilities. In D. P. Flanagan and E. M. McDonough (Eds.), Contemporary Intellectual Assessment: Theories, Tests, and Issues (4th ed., pp. 73–163). New York: Guilford Press.
• Southern, W. T., Jones, E. D., & Fiscus, E. D. (1989). Practitioner objections to the academic acceleration of gifted children. Gifted Child Quarterly, 33(1), 29-35. https://doi.org/10.1177/001698628903300105
• Tan Ş. (2016). SPSS ve Excel Uygulamalı Temel İstatistik-1. Pegem Akademi Yayıncılık, Ankara.
• Templin, M. A., Doran, R. L., & Engemann, J. F. (1999). A locally based science mentorship program for high achieving students: Unearthing issues that influence affective outcomes. School Science and Mathematics, 99(4), 205-213. https://doi.org/10.1111/j.1949-8594.1999.tb17475.x
• Terman, L. M. (1925). Genetic studies of genius: Volume I. Mental and physical traits of a thousand gifted children. Stanford University Press.
• Tomlinson, C. A. (1999). Öğrenci gereksinimlerine göre farklılaştırılmış eğitim (The differentiated classroom: Responding to the needs of all learners). Redhouse Yayınları.
• Topcu, S. (2022). Özel yetenekli öğrencilere eğitim veren öğretmenlerin mesleki deneyimlerinin incelenmesi: BİLSEM’de öğretmen olmanın anlamına ilişkin fenomenolojik bir çalışma (Tez No. 745907) [Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Torunoğlu, H., & Ünal, M. (2023). Bilim ve Sanat Merkezleri programlarına yönelik beklentilerin incelenmesi. Erciyes Akademi, 37(2), 731-754. https://doi.org/10.48070/erciyesakademi.1293815
• Towns, M. H., Kreke, K., & Fields, A. (2000). An action research project: Student perspectives on small-group learning in chemistry. Journal of Chemical Education, 77, 111-115. https://doi.org/10.1021/ed077p111
• Urhan, G. (2022). Bilsem müzik sınavında öğrencilerin ve velilerin sınava ilişkin farkındalıklarını arttırmaya yönelik bir çalışma (Aksaray ili örneği). Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, (63), 422-443. https://doi.org/10.21764/maeuefd.889057
• Ünal, N. E. (2021). Özel yetenekli çocuk ve ergenlerde yalnızlık. U. Sak (Ed.), Özel Yetenekli Öğrencilerin Sosyal, Duygusal ve Akademik Gelişimi içinde (s. 41-70). Pegem Akademi Yayıncılık.
• VanTassel-Baska, J. (2005). Acceleration:Strategies for teaching gifted learners. Waco, TX:Prufrock Press, Inc.
• Winner E., & Martino G. (2003). Artistic giftedness. In Colangelo N., Davis G. A. (Eds.), Handbook of Gifted Education (3rd ed., pp. 335–349). Boston, MA: Allyn & Bacon.
• YÖK. (2018). Yeni Öğretmen Yetiştirme Lisans Programları. https://www.yok.gov.tr/kurumsal/idari-birimler/egitim-ogretim-dairesi/yeni-ogretmen-yetistirme-lisans-programlari