Ümmet-i Merhûme/Millet-i Merhûme Terkibini Kullanış Biçimleri Çerçevesinde Mehmet Akif’in Müslüman Toplumlara Yönelttiği Eleştiriler

Year 2025, Issue: 24, 102 - 130

Ahmet Karaçavuş

https://doi.org/10.21021/osmed.1512869

Abstract

Mehmet Akif, her ne kadar şair olarak tanınsa da döneminin sosyal, siyasi, kültürel ve ekonomik sorunlarını inceleyen, Türkçenin yanında iyi derecede Arapça, Farsça ve Fransızca bilen çok yönlü bir düşünürdü. Onun her türlü yönelimini belirleyen ana olgu, içinde yaşadığı çağın kendi ülkesine ve tüm dünya Müslümanlarına getirdiği bunalımdı. Bunalım, bir yandan Müslüman toplumların küresel ölçekte çökerek Avrupa devletlerinin egemenliği altına girmesi, diğer yandan Osmanlı Devleti’nin de aynı akıbete doğru hızla gidiyor olması şeklinde kendini dışsal sebeplere bağlı bir olguymuş gibi gösteriyordu. Şüphesiz bu Avrupa’nın diğer toplum, kültür ve medeniyetlere karşı özellikle bütün XIX. yüzyıl boyunca kazandığı zaferlerin son halkası olacaktı. Hemen her Osmanlı aydın ve siyasetçisi gibi o da özelde Osmanlı, genelde dünya Müslümanlarının içinde bulundukları çöküş ve kaosu önlemenin bir çaresini aramaktaydı. Ancak Akif, sorunun dışsal etki ve görünümlerinden ziyade içsel olana, Müslüman toplumların neyi yapıp neyi yapmayarak çökme hâline geldiklerine odaklanmıştı. Bu noktada onun, bütün Müslümanların içinde bulundukları durumu “ümmet-i/millet-i merhûme” terkibiyle tanımladığı görülmektedir. İlginç olduğu kadar tanımlayıcı olan bu kesin yargı ifadesinin, Müslüman toplumların XX. yüzyılın başında yaşadığı çöküşü, en marjinal düzeyde tespit ve ifade ettiği açıktır. Daha ötesi terim, bizce onun Müslüman toplumlarla ilgili düşüncelerini ifade etmekte kullandığı en önemli kavramlardan biridir. Bu makalede Akif’in bakış açısında İslam toplumlarının içinde bulunduğu durum millet-i merhûme/ümmet-i merhûme kavramı çerçevesinde ele alınacaktır

Keywords

Mehmet Akif, Safahat, Millet-i/Ümmet-i Merhume,, İslam, Kimlik

Mehmet Akif's Criticisms against Muslim Societies in the Framework of Using the Deceased Nation Composition

Abstract

Although known primarily as a poet, Mehmet Akif was also a versatile intellectual with advanced Arabic, Persian, and French knowledge. He scrutinized his time's social, political, cultural, and economic issues. The primary phenomenon influencing his perspectives was the era that brought depression to his nation and all Muslims. This depression seemed to stem from external factors: on one hand, Muslim societies collapsing globally and coming under the dominance of European states; on the other hand, the Ottoman Empire rapidly headed towards a similar fate. Undoubtedly, this marked the final phase of Europe's victories over other civilizations throughout the 19th century. Like nearly every Ottoman intellectual and politician, Akif sought a means to avert the collapse and chaos faced by the Ottomans specifically and the Muslim world generally. However, Akif focused on internal rather than external factors and appearances contributing to the collapse of Muslim societies. At this juncture, he characterized the situation of all Muslims with the term “deceased nation”. This descriptive yet poignant term captured the marginal decline of Muslim societies at the onset of the 20th century. Moreover, in our view, this term represents one of the most significant concepts he used to articulate his thoughts about Muslims. In this article, the situation of Islamic societies from Akif's perspective will be discussed within the framework of the concept of the deceased nation/ deceased ummah.

Keywords

Mehmet Akif, Safahat, Deceased Nation, Islam, Identity

References

• Abdürreşid İbrahim. ‘Âlem-i İslâm ve Japonya’da İntişâr-ı İslâm. İstanbul: Ahmet Saki Bey Matbaası, 1328.
• “Âlem-i İslâm-Japonya’da İntişâr-ı İslâmiyet”. Sırât-ı Müstakim 4/88 (12/13 Mayıs 1910/3 Cemâziye’l-Evvel 1328/29 Nisân 1326): 180.
• Bayyiğit, Mehmet. “Mehmet Akif’te Din ve Toplum Sorunu”. Hakikat Adamı Mehmet Akif’e Armağan. Ed., Mehmet Bayyiğit. Konya: Erman Ofset, (2011): 149 - 171.
• Cündioğlu, Dücane. “Hepsi Ölmüş de Haberleri Yok!”. Yeni Şafak (23 Kasım 2008).
• Göka, Erol, Ölme-Ölümün ve Geride Kalanların Psikolojisi. İstanbul: Timaş Yayınları, 2010.
• Ersoy, Mehmed Âkif. Tefsir Yazıları ve Vaazlar. Haz., M. Ertuğrul Düzdağ. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Ersoy, Mehmed Âkif. Safahat-Edisyon Kritik. Haz., M. Ertuğrul Düzdağ. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Eşref Edib. “Türkçülerin Siyâsî Mefkûreleri”. Sebîlü’r-reşad 15/375 (23/24 Ekim 1918/24 Teşrîn-i evvel 1334/17 Muharrem 1337): 211.
• Eşref Edib. “Sebîlü’r-reşad”. Sebîlür’reşâd 15/376 (30/31 Ekim 1918/31 Teşrîn-i evvel 1334/24 Muharrem 1337): 232.
• Havıland, William. Kültürel Antropoloji. Çev., Hüsamettin İnaç ve Seda Çiftçi. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2002.
• Koç, Canan Olpak. “Kolektif Kimlik Kurma” Çabası Olarak Mehmet Âkif’in “Benlik” Özellikleri”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 35/Özel Sayı (2021): 183-206.
• Lee, Hee Soo. İslâm ve Türk Kültürünün Uzak Doğu’ya Yayılması-Kore’de İslâmiyet’in Yayılması ve Kültürel Tesirleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1988.
• Mehmed Akif. “Açık Mektûb-Ebu’z-ZiyâTevfîk Efendi’ye”. Sırat-ı Mustakim 3/78 (3/4 Mart 1910/21 Safer1328/18 Şubat 1326): 409 - 410.
• Mehmed Akif. “Eski Hâtırâlar”. Sırât-ı Mustakim 5/109 (6/7 Ekim 1910/23 Eylül 1326/2 Şevvâl 1328): 73 - 74.
• Mehmed Akif. “Gâyet Mühim Bir Eser”. Sırât-ı Mustakim 4/97 (14/15 Temmuz 1910/1 Temmuz 1326/7 Recep 1328): 322.
• Mehmed Akif. “Hangisi Şi‘r”. Sırât-ı Mustakim 4/94 (23/24 Haziran 1910/15 Cemâziye’l-âhir 1328/10 Hazîrân 1326): 272.
• Mehmed Akif. “Hasbihâl”. Sebilü’r-reşad” 2-9/39-221 (5/6 Aralık 1912/22 Teşrîn-i sâni 1328/26 zi’l-hicce 1330): 232-233. Mehmed Akif. “Hasbihâl”. Sırât-ı Mustakim 4/95 (30 Haziran/1 Temmuz 1910/17 Haziran 1326/22 Cemâziye’l-evvel 1328).
• Mehmed Akif. “Hasbihâl”. Sırât-ı Mustakim 4/96 (9/10 Haziran 1910/27 Mayıs 1326/1 Cemâziye’l-evvel 1328): 237 - 238.
• Mehmed Akif. “Tam Müslümân Olmadıkca Felâh Yokdur”. Sebîlü’r-reşad 18/466 (13 Aralık 1920/13 Kânûn-ı evvel 1336/3 Rebîü’l-âhir 1339): 478-482.
• Mehmed Akif. “Tefsîr-i Şerif”. Sebîlü’r-reşâd 1-8/24-206 (15 Ağustos 1912/2 Ağustos 1328/2 Ramazan 1330): 453 - 454.
• Mehmed Akif. “Cemâle’d-dîn Afgânî”. Sırât-ı Mustakim 4/90 (26/27 Mayıs 1910/13 Mayıs 1326/17 Cemâziye’l-evvel 1328): 207-208.
• Mehmed Akif. “Ye’se Düşenler Müslümân Değildir”. Sebîlü’r-reşad 18/467 (3 Şubat 1921/3 Şubat 1337/24 Cemâziye’l-evvel 1339): 466 - 468.
• Meriç, Cemil. Kültürden İrfana. Haz., M. Ali Meriç. İstanbul: İletişim Yayınları, 2013.
• Ömer Seyfeddin. “Sebîlü’r-reşâd İdârehânesine”. Sebîlü’r-reşâd 15/376 (30/31 Ekim 1918/31 Teşrîn-i evvel 1334/24 Muharrem 1337): 232.
• Tek, Müfide Ferid. Pervâneler. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2002.