Antroponimik Verilere Göre Osmanlı Trabzon’unda Ermeniler [1555-1701]

Year 2025, Issue: 27, 218 - 251

Aslı Ozcan

https://doi.org/10.21021/osmed.1662784

Abstract

Bu çalışma, Trabzon şehrinin 16. yüzyıl ortası ve 17. yüzyıllarına ait şer'iyye sicillerinde yer alan Ermeni isimlerini antroponimik yaklaşımlarla incelemektedir. Antroponim, kişisel isimlerin tarihsel, kültürel ve sosyal bağlamlarını ele alan bir bilim dalı olarak araştırmanın temel metodolojisini oluştururken, hem demografik hem de sosyo-kültürel bilgiler sunması nedeniyle şer’iyye sicilleri birincil kaynak olarak seçilmiştir. Bu kaynak serilerinden toplamda 30.000 veri incelenerek Ermeni ifadesinin kaydedildiği veriler çalışmada ele alınmıştır. Elde edilen antroponimik verilerden hareketle Ermenilerin meskûn olduğu mahaller belirlenerek harita ile görselleştirilmiştir. İsimlerin dilsel ve kültürel kökenleri analiz edilerek, Osmanlı dönemi isimlendirme pratikleri ile farklı etnik ve dini topluluklar arasındaki sosyo-kültürel etkileşim süreçlerine dair çıkarımlar yapılmıştır. Çalışma, Osmanlı dönemindeki isimlendirme pratiklerinin, kimlik ve kültürel sürekliliğin bir göstergesi olarak ele alınmasına katkı sunmaktadır.

Keywords

Osmanlı devleti , Antroponim , Ermeni , Trabzon , 17. Yüzyıl

Ethical Statement

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Supporting Institution

TÜBİTAK

Project Number

121K389 TÜBİTAK 1001 XVI. ve XVII. Yüzyıl Trabzon’unda Kullanılan Kadın ve Erkek İsimleri Üzerinden Şehrin Toplumsal, Dini ve Etnik Yapısına Bir Bakış

Thanks

Bu çalışmanın oluşturulmasında bana destek veren TÜBİTAK'a teşekkür ederim.

Armenians in Ottoman Trabzon according to Anthroponymic Data [1555-1701]

Abstract

This study analyses Armenian names from the mid-16th and 17th centuries in the city of Trabzon using anthroponymic approaches. Anthroponymy, the study of the historical, cultural and social context of personal names, forms the basic methodology of the study. The Shar'iyye registers were selected as the primary source due to the demographic and socio-cultural information they contain. A total of 30,000 data points from these sources were analysed, and only those containing Armenian expressions were considered for the study. Based on the anthroponymic data obtained, the neighbourhoods inhabited by Armenians were identified and visualised on a map. By analysing the linguistic and cultural origins of the names, conclusions were drawn about naming practises in the Ottoman period and the socio-cultural interaction processes between different ethnic and religious communities. This study thus contributes to our understanding of naming practises in the Ottoman period as an indicator of identity and cultural continuity.

Keywords

Ottoman Empire , Antroponym , Armenian , Trabzon , Court Records

Ethical Statement

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis, and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise.

Project Number

121K389 TÜBİTAK 1001 XVI. ve XVII. Yüzyıl Trabzon’unda Kullanılan Kadın ve Erkek İsimleri Üzerinden Şehrin Toplumsal, Dini ve Etnik Yapısına Bir Bakış

References

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi (BOA)
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi, Meşihat Şer'iyye Sicilleri Defterleri, Trabzon Şer’iyye Sicilleri (TŞS), No: 1815, 1815-2, 1815-6, 1817, 1818, 1819, 1820, 1821, 1821-4, 1830, 1832, 1858, 1863, 1864.
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maliyeden Müdevver Defterler (MAD), nr. 828, 15.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Acıpayamlı, Orhan. “Türk Kültüründe “Ad Koyma Folkloru” nun Morfolojik ve Fonksiyonel Yönlerden İncelenmesi,” IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri, IV. Cilt, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1992.
• Açık, Turan. “Beşe Unvanı Hakkında.” Tarih Dergisi. 62 (2015), 37-64.
• Akbulut, İlhan. “Türk Tarihinde Ermeniler.” Ankara Üniversitesi SBF Dergisi. 50:1 (1995 Ocak), 29-41.
• Alkaya, Ercan. “Türklerde Ad Verme Geleneği ve Kişi Adları.” Türk Kültürü. XXXIX/459 (2001), 442-448.
• Andreasyan, Hrand D. Polonyalı Simeon’un Seyahatnamesi 1608-1619. İstanbul: Everest, 2013.
• Attar, Aygün. “Ermeni Kimliğinin Anatomisi.” Akademik İncelemeler Dergisi. 2:1 (2007), 291-308.
• Avakian, Anne M. Armenian Folklore Bibliography. California: University of California Press, 1992.
• Barkan, Ömer Lütfü. XV ve XVI inci Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî ve Ekonominin Hukukî ve Mali Esasları. Birinci Cilt, Kanunlar. İstanbul: Bürhaneddin Matbaası, 1943.
• Bjışkyan, P. Minas. Karadeniz Kıyıları Tarih ve Coğrafyası. İstanbul: İstanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1969.
• Blanar, Vincent. “Proper Names in the Light of Theoretical Onomastics.” Matica Slovenská. (2009), 89-157.
• Bostan, Hanefi. XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2002.
• “Trabzon Şehrine Yönelik İskân Uygulamaları ve Şehrin Nüfusu (XV-XIX. Yüzyıllar).” Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi. 6 (2018), 121-154.
• Buran, Ahmet. “Türk Kişi Adları Sisteminde Görünmeyen Arap Etkisi.” Uluslararası Adbilim Sempozyumu Bildiriler Kitabı. İzmir: Ege Üniversitesi Rektörlüğü Basımevi, 2021.
• Canatan, Kadir. “Türkiye’nin İsim Haritasının Temeli Olarak Ehl-i Beyt Sevgisi.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 62 (2012), 213-236.
• Charanis, Peter. The Armenians in the Byzantine Empire. Lisbon: Livraria Bertrand, 1963.
• Cinemre, İlhami Tekin. “Antikçağ’ın Sonunda Armenia Bölgesi’nin Tarihi Coğrafyası.” Tarih Araştırmaları Dergisi. 43:77 (2024 Ey), 281-307.
• Ceylan, Alpaslan. “Ermenilerin Anadolu Varlıkları ve Tarihi Gerçekler.” Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 5:10 (2015 Tem), 1-30.
• Çelik, Buket. “Osmanlı’da Kadın İsimleri: Sivas Eyaleti Örneği (1742-1763).” History Studies. 10:10 (2018 Aralık), 87-104.
• Çoşkun, Osman. Doğu Karadeniz Yer Adlarının Kökeni ve Söz Varlığı (Artvin-Rize-Trabzon). İstanbul: Çatı Kitapları, 2013.
• Dedeyan, Gerard. Ermeni Halkının Tarihi. İstanbul: Ayrıntı, 2007.
• Demir, Alpaslan. “16. Yüzyılda Kelkit Kazasında Şahıs Adları.” e-Journal of New World Sciences Academy. 6:1 (2011 Şub), 145-180.
• “Şahıs Adlarından Hareketle Nüfus Hareketleri ve İskân Tarihi Çalışmalarına Bir Katkı: Sivas Kazası Örneği.” International Journal of Central Asian Studies. 20 (2016 Haz), 151-166.
• Dursun, Yücel. “Trabzon Eyaletinde Kırsal Yerleşim: Yomra Nahiyesi Örneği (1461- 1682).” Doktora tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, 2015.
• Emecen, Feridun. Osmanlı Klasik Çağında Hanedan, Devlet ve Toplum. İstanbul: Timaş, 2011.
• Karadeniz Kıyı Kentler Tarihi. İstanbul: Turkuvaz Kitap. 2020.
• Ersan, Mehmet. “Ortaçağ Ermeni Kaynaklarına Göre Selçuklu Sultanları.” Tarih İncelemeleri Dergisi. 25: 1 (2010 Haz), 147-154.
• Erpolat, Mehmet Salih. “XVI. Yüzyılda Hersini Nahiyesinde Kişi Adları.” Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi (FÜHAD). 7:14 (2020 Ey), 37-83.
• “XVI. Yüzyılda Ergani Sancağındaki Gayrimüslim İskân Yerleri ile Şahıs İsimleri Hakkında Bir Değerlendirme”. SBArd. 4 (2004), 155-187.
• “ H. 1104-1105 (M. 1691-1692) Tarihli Diyarbekir Vilayeti Cizye Defterine Göre Gayrimüslimler Arasında Yer Alan Türkçe Şahıs İsimleri.” Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, c. III, haz. , Metin Hülagü, Gülbadi Alan, vd. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 2007.
• Golden, Peter B. The King Dictionary: The Rasulid Hexaglot: Fourteenth Century Vocabularies in Arabic, Persian, Turkic, Greek, Armenian and Mongol. Leiden: Brill, 2000.
• Hacıyeva, Galibe. “Türk Kökenli Ermeni Antroponimleri.” Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Dergisi- TÜRKDED. 4 (2022), 46-68.
• Herdağdelen, Amaç. “Modern Türkiye’de Kişi Adları.” Dilbilim Araştırmaları Dergisi (2016), 1-16.
• Hewsen, Robert H. “Armenians on the Black Sea the Province of Trebizond.” Armenian Pontus: The Trebizond-Black Sea Communities, Richard G. Hovannisian. California: Costa Mesa, 2009.
• Hovannisian, Richard G. Armenian Pontus, The Trebizond Black Sea Communities. California: Costa Mesa, 2009.
• İlhan, Mehdi. “On Altıncı Yüzyıl Başlarında Amid Sancağı Yer ve Şahıs Adları Hakkında Bazı Notlar.” Belleten. 54: 209 (1990), 213-232.
• İnalcık, Halil. “V. Beynelmilel Onomastik İlimler Kongresi.” Belleten. 20:78 (1956), 223-236.
• İnan, Kenan. Trabzon’da Sosyal ve İktisadi Hayat. Trabzon: Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, 2013.
• İpek, Nedim. “Trabzon’da Ermeni Nüfusun Hareketliliği.” Karadeniz İncelemeleri Dergisi. 15/31 (2021), 11-40.
• Jacques de Morgan. The History of the Armenian People. Boston: Hairenik Press, Boston.
• Karagöz, İlyas. Trabzon Yer Adları / Grek, Bizans Eski Türk Kaynaklarına Göre. Trabzon: Derya Kitabevi, 2006.
• Kevorkian, Raymond H. and Paul B. Paboudjan. 1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğunda Ermeniler. İstanbul: Aras Yayıncılık, 2012.
• Kouymjian, Dickran. “Van under Mongol, Turkmen, Persian and Ottoman Domination”, Armenian Van/Vaspurakan. ed. Richard G. Hovannisian. USA: Mazda Publishers, 2000.
• Kurt, Yılmaz. Anadolu’da Kişi ve Yer Adları. Ankara: Akçağ Yayınları, 2020.
• “Osmanlı Ermenilerinde Türkçe Kişi Adları.” Prof. Dr. Yavuz Ercan’a Armağan, haz. , Seyit Sertçelik, Haldun Eroğlu, Melek Sarı. Ankara: Turhan Kitabevi, 2008.
• Lawson, Edwin D. and Richard F. Sheil. Armenian Personal Names. Washington: Central Intelligence Agency, 1975.
• Lowry, Heath. Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi 1461-1583. İstanbul: İstanbul Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Medway Dominic and Gary Warnaby. “What’s in a Name? Place Branding and Toponymic Commodification.” Environment and Planning A: Economy and Space. 46:1 (2014 Jan),153-167.
• Nişanyan, Sevan. Türkiye Kişi Adları Sözlüğü. İstanbul: Liberus, 2021.
• Ongan, Halit. “XV. Yüzyıla Ait Bursa Sicillerinde Geçen Bazı Türkçe Kişi Adları.” Türk Etnografya Dergisi. 55 (1961 Ocak), 32-36.
• “Şer’iye Sicillerinde Geçen Türkçe Kişi Adları.” Türk Etnografya Dergisi. 52 (1956 Ocak), 92-94.
• Polat, Zelkif. “Osmanlı Devleti’nde Ermeniler’in Sosyo-Ekonomik Yapısından Kesitler.” Yeni Türkiye: Ermeni Meselesi Özel Sayısı I/60 (2014): 387-405.
• Redhouse (Turkısh/ Ottoman-English Redhouse Dictionary. İstanbul: Sev Yayıncılık, 2017.
• Ruy Gonzales De Clavijo. Timur Devrinde Kadis’ten Semerkant’a Seyahat. İstanbul: Köprü Kitap, 2016.
• Sanjian, Avedis K. Colophons of Armenian Manuscripts 1301-1480, A Source for Middle Eastern History. Cambridge: Harward University Press, 1969.
• Sevim, Ali ve Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi. Ankara: TTK, 2020.
• Seyfeli, Canan. “İstanbul Ermeni Patrikhanesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ek-1 (İstanbul: 2020), 668-671.
• Shapiro, Henry. “17. Yüzyıl Osmanlı-Ermeni Sosyal ve Entelektüel Tarihine Aralanan Yeni Bir Pencere: Ermenice Elyazması Kolofonlar.” Toplumsal Tarih. 265 (2016 OcaK).
• Shukurov, Rustam. Bizans Türkleri 1240-1461. İstanbul: Alfa, 2023.
• Shukurov, Rustam. Türk Bizans İlişkileri ve Anadolu’nun Türkleşme Süreci. İstanbul: Kübak, 2016.
• Şahin, İbrahim. Adbilim. Ankara: Pegem Yayıncılık, 2021.
• Terian, Abraham. “The Armenian Ties to Medieveal Trebizod, From Armenian Pontus.” Armenian Pontus: The Trebizond-Black Sea Communities, Richard G. Hovannisian. California: Costa Mesa, 2009.
• Toksoy, Nurcan. Revan’da Son Günler Türk Yönetiminden Ermeni Yönetimine. Ankara: Orion Yayınevi, 2007.
• Tosun, Miraç. “XVIII. Yüzyıl Trabzon'unda Cemaatlerarası İlişkiler.” Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, 2013.
• Weitenberg, Jos J. S. “Cultural İnteraction in the Middle East as Reflected in the Anthroponomy of Armenian 12th - 14th Century Colophons.” Redefining Christian identity. Cultural İnteraction in the Middle East Since the Rise of Islam, J. J. Van Gınkel et al.Belgium: Peeters Publishers, 2005.
• Wilkinson, Richard. “Contacts Between Armenia and Pontus in The Pre-Christian Period.” Armenian Pontus: The Trebizond-Black Sea Communities, Richard G. Hovannisian. California: Costa Mesa, 2009.
• Yıldırım, Nimet. “Zerdüşt ve Öğretisi.” Doğu Araştırmaları Dergisi. 3 (2009), 5-24.
• Zehiroğlu, Ahmet M. Trabzon İmparatorluğu, c. 3. Trabzon: Sena Ofset, 2018.