Vakıf, Kent ve İdeoloji: Şah I. Abbas’ın İsfahan’ı ve Osmanlı Külliyesinin Karşılaştırmalı Bir Analizi

Year 2025, Issue: 27, 362 - 397

Osman Taşkın

https://doi.org/10.21021/osmed.1690781

Abstract

Bu çalışma, Şah I. Abbas devrinde (1587–1629) Safevî vakıf sisteminin İsfahan şehrinin yeniden inşasındaki kurumsal ve ideolojik işlevini araştırmaktadır. Vakıflar, sadece hayır kurumları olarak değil; aynı zamanda kent planlaması, toplumsal örgütlenme ve mezhepsel meşruiyetin oluşturulmasında etkin olan çok yönlü yapılar olarak değerlendirilir. Bu çalışma, Henri Lefebvre’in “mekân toplumsal olarak üretilir” teorisi çerçevesinde, vakıf sisteminin kentsel mekânın fiziksel ve sembolik yönlerini nasıl biçimlendirdiğini göstermektedir. İsfahan’daki Nakş-ı Cihan Meydanı etrafında oluşan vakıf destekli yapılar aracılığıyla, Safevî merkeziyetçi ideolojisinin kentsel alanda nasıl yansıtıldığı incelenmektedir. Aynı zamanda Osmanlı vakıf modeliyle karşılaştırmalı bir analiz, her iki yapının kentsel ve ideolojik üretim tarzları açısından farklılıklarını ortaya koymayı hedeflemektedir. Bu bağlamda vakıf sistemi, Safevî modernleşmesinin ve Şii kimliğin kentsel ölçekte öne çıkmasının ana yöntemlerinden biri olarak değerlendirilmiştir.

Keywords

Vakıf , ideoloji , kentsel mekân , İsfahan , Osmanlı Külliyesi

Ethical Statement

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Waqf, Urban Space, and Ideology: A Comparative Analysis of Shah Abbas’s Isfahan and the Ottoman Complex

Abstract

This study analyses the institutional and social functions of the Safavid waqf system in the reconstruction of Isfahan under Shah Abbas I (1587-1629). Foundations are analysed not only as philanthropic institutions, but also as complex elements involved in urban progress, social structure, and the construction of sectarian authority. Drawing on Henri Lefebvre's statement that ‘space is socially produced’, this study investigates how the waqf system influenced the physical and symbolic dimensions of urban space. In particular, it examines how the centralist understanding of the Safavid era is reflected in the buildings supported by foundations around Naqsh-ı Jahan Square. In addition, a comparative study with the Ottoman waqf model foregrounds various approaches to urban and ideological development in both empires. In this framework, the waqf system is seen as an essential element of Safavid modernisation and a critical component of the formation of Shia identity at the urban level.

Keywords

Waqf , ideology , urban space , Isfahan , Ottoman Complex

Ethical Statement

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis, and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise.

References

• Açıkgenç, Alparslan. “Molla Sadrâ.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 30 (2020): 259–65.
• Ahmedî, Nozhet. “Nihâd-I Vakf, Digergûnîhâ Ve Kârkerdhâ-Yi Ferhengî-Mezhebî-Yi Ân Der Asr-I Safevî.” Doktora, Danişkede-i İlahiyât ve Ulûm-ı İnsânî, Behmen 1380.
• Ahmedî, Nozhet. “Nihâd-I Vakf, Digergûnîhâ Ve Kârkerdhâ-Yi Ferhengî-Mezhebî-Yi Ân Der Asr-I Safevî.” Doktora, Danişkede-i İlahiyât ve Ulûm-ı İnsânî, Behmen 1380.
• Akgündüz, Ahmet. İslâm Hukukunda Ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. Gözden geçirilmiş 2. baskı. Osmanlı Araştırmalar Vakfı, 1996.
• Aydoğmuşoğlu, Cihat. “Şah Abbas (1587-1629) Zamanında İsfahan.” Türk Dünyası Araştırmaları, no. 186 (2010): 149–64.
• Aydoğmuşoğlu, Cihat. “Şah Abbas (1587-1629) Zamanında Safevi Devlet Teşkilâtı'nda Yapılan Düzenlemeler.” Türk Dünyası Araştırmaları, no. 204 (Haziran 2013): 83–104.
• Aydoğmuşoğlu, Cihat. 17. Yüzyıl Seyyahlarına Göre Safevi Başkenti İshafan // Türk Kültürü Araştırmaları: Yaşar Kalafat Armağanı. Türk Kültürü Araştırmaları Armağan dizisi 12. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2014.
• Babaie, Sussan. Isfahan and Its Palaces: Statecraft, Shi'ism and the Architecture of Conviviality in Early Modern Iran. Edinburgh studies in Islamic art. Edinburgh University Press, 2008.
• Baharlu, İlgar. “Safeviler’de Dönüşüm Sembolü Olarak Başkentler: Kazvin Ve İsfahan.” Gaziantep University Journal of Sosial Sciences 21, no. 3 (2022): 1720–32.
• Bakhtiar, Ali. “The Royal Bazaar of Isfahan.” İranian Studies 7, 1/2 (Winter-Spring, 1974): 320–47.
• Balta, Samet. “Türkiye'de Safevi Tarihi Hakkında Yapılan Çalışmalar Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi.” In II. Uluslararası Avrasya Çalışmaları Sempozyumu. Avrasya'da Türkyat Ve Şarkiyat Çalışmaları. Edited by Turgay Gökgöz and Onur Kılıçer, 323–74. Demavend Yayınları, 2018.
• Berki, Ali Himmet. “Hukukî Ve İçtimaî Bakımdan Vakıf.” Vakıflar Dergisi, no. 5 (1962): 9–13.
• Berki, Ali Himmet. “Vakıfların Hukuk Ve Tarih Bakımından Kıymeti.” Vakıflar Dergisi, no. 6 (1965): 5–7.
• Berki, Şakir. “Türkiye'de İmparatorluk Ve Cumhuriyet Devrinde Vakıf Çeşitleri.” Vakıflar Dergisi 9 (1971): 1–12.
• Blake, Stephan P. Shah 'Abbâs and the Transfer of the Safavid Capital from Qazvin to Isfahan: İn Society and Culture In the Early Modern Middle East Studies on Iran In the Safavid Period (Newman, Andrew J. Ed.). Islamic history and civilization 46. Brill, 2003.
• Cedidi, Nasır, and Nefise Motifi Ferd, eds. Berresi-Yi Coğrafyayi-Yi Tarihi-Yi Zayenderud Der Ruzgâr-I Safeviyye.
• Chardin, Jean. Chardin Seyahatnamesi: İstanbul, Osmanlı Toprakları, Gürcistan, Ermenistan, İran (1671-1673). 2nd ed. Kitap Yayınevi, 2022. Editör: Stefanos Yerasimos, Çeviri: Ayşe Meral.
• Coveyre, Atiye. “Berresî-Yi Tovsee-Yi Hayât-I Şehr-İ İsfahân Der Dovre-Yi Şâh Sultân Hüseyin-İ Safevî Ve Te'sîrât-I Sonnet-İ Vakf Ber Ân.” Kârşenâsi-yi Erşed (Yüksek Lisans9, Danişgede-i Hüner, Ordibeheşt 1397.
• Çobanoğlu, Ahmet Vefa. “Külliye.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 2002, 542–44.
• Döner, Naim. “Mîr Dâmâd Ve Emânet-İ İlahî Risalesi.” Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18, no. 1 (2016): 51–79.
• Emrullahî, Sümeyye. “Kârkerdhâ-Yi İktisâdî Ve İçtimâî-Yi Vakf Ez Şâh Abbâs-I Evvel Tâ Evâhir-İ Dovre-Yi Safevî.” Kârşenesi-yi Erşed, Danişkede-i Edebiyât ve Ulûm-ı İnsânî, Hordâd 91.
• Foucault, Michel. “Of Other Spaces: Utopias and Heterotopias.” Dicritics 16, no. 1 (1986): 22–27.
• Günay, Hacı Mehmet. “Vakıf.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA) 42 (2012): 475–79.
• Güneş, Hasan Hüseyin. “Safavîlerde Vakıf Müessesesinin Kurumsallaşması Ve Şah I. Abbas Vakıfları Üzerine Bir Tetkik.” Kadim, no. 2 (2021): 33–68.
• Gürkan Anar, Damla. “Nakş-I Cihan Meydanı: Mekân, Mimari Ve Kronoloji.” Belleten 88, no. 313 (2024): 771–810. https://doi.org/10.37879/belleten.2024.771.
• Harvey, David. Sosyal Adalet Ve Şehir. İlk Basım. Metis Yayınlar, 2003. Çeviren: Mehmet Moralı.
• Hemedânî, Minâ Kaşânî, and Hasab Sacedzâde. “Bâzhânî-Yi Sâzman-I Fezâyî Mahalle-İ Der-Şehr-İ İrânî Ez-Manzara-İ Ferheng-İ Vakf Mutâlâ-Yi Moridî: Mahlle-İ Ali Kali Ağa, Şehr-İ Isfahan.” Fasılnâme-yi Mütâlât-ı Şehr-i İranî-yi İslam 10, no.40 (1399): 31-44.
• İbn Battûta Tancî, Ebû Abdullah Muhammed. İbn Battûta Seyahatnâmesi: Çeviren: A. Sait Aykut. 10th ed. YKY, 2020.
• İnalcık, Halil. Osmanlı İmaratorluğu'nun Ekonomik Ve Sosyal Tarihi. Eren, 2004.
• İskender Beg Münşî-yi Türkmen. Târîh-İ Âlem-Ârâ-Yi 'Abbâsî: (II. Cilt-1. Kitap, 1-2-3. Kısımlar). TTK, 2019. Çeviren: Ali Genceli, Yay. Haz. İsmail Aka.
• Kalın, İbrahim. Varlık ve İdrak: Molla Sadrâ’nın Bilgi Tasavvuru. Çev. Nurullah Koltaş. 4. Baskı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2023.
• Kelânterî, Hüseyin, Âbâd, Halil. “Nakş-I Târîhî-Yi Vakf Der Şekilgîrî Şehr-İ İslam: (Mutâlaa-Yi Movridî Şehr-İ İsfahân).” Faslnâme-yi İlmî-Pejûheşî Şomare-yi evvel (1379): 31–43.
• Kempfer, Engelbert. Sefernâme-Yi Kempfer: Tercüme: Keykâvûs Cehândârî. Çâb-ı sevvom. Tehrân: Şirketsehâmî İntişârât-ı Harezmî, İsfendmâh 1363 H.Ş.
• Kuban, Doğan. “Anadolu Türk Şehri.” Vakıflar Dergisi, VIII (1968): 71.
• Kütükoğlu, Bekir. Osmanlı-İran Siyâsî Münâsebetleri: (1578-1612. İstanbul Fetih Cemiyeti, 1993.
• Lefebvre, Henri. Mekânın Üretimi. 4. Baskı. Sel Yayıncılık, 2016.
• Matthee, Rudi, Willem Floor, and Patrick Clawson. The Monetary History of Iran: From the Safavids to the Qajars. Iran and the Persianate world series. I.B.Tauris, 2013.
• McChesney, Robert D. “Waqf and Public Policy: The Waqfs of Shah 'Abbâs, 1011-10123/1602-1614.” Asian and African Studies Journal of The Israel Oriental Society 15, no. 2 (July 1981): 165–90.
• McChesney, Robert D. “Four Sources on Shah Abbas's Building of Isfahan.” Muqarnas, no. 5 (1988).
• Meçin, Mahmut. “İslâm Düşünce Ekollerinin Mozaiği Olarak İsfahan Okulu Ve Bu Okulun Kurumlar Üstü Hakikat Anlayışı.” In Ekoller Ve Kurumlar: Düşünce Bilimleri. Edited by M. N. Doru and Kamuran Gökdağ, 27–42. Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları, 2022.
• Minorsky, Vladimir. Tadhkirat Al-Mulūk, a Manual of Safavid Administration: Persian Text in Facsimile (B.M. Or. 9496). Cambridge, 1943. Reprinted 1980.
• Mitchell, Lynette G., and C. P. Melville, eds. Every İnch a King: Comparative Studies on Kings and Kingship in the Ancient and Medieval Worlds. Rulers and elites 2. Brill, 2013.
• Müneccim Yezdî, Molla Celâleddin Muhammed. Tarih-İ Abbasî Yâ Rûznâme-İ Mulla Celâl: (Şâmil-İ Vekâyi'-İ Derbâr-I Şah Abbas-I Safevî). With the assistance of Be Kûşeş: Seyfullah Vahidniya. Çap-ı evvel. Tahran: İntişarât-ı Vahid, 1366.
• Nejadekberî Mihribân, Meryem. Şah Abbas-I Kebîr: Zendegî-Yi Neberdhâ-Yı Kahramân-I Bozorg-İ Millî. Tehran, 1399.
• Nevâyî, Abdülhüseyin, and Nüzhed Ahmedî. “Sâhtâr-I Nihâd-I Vakf Der Asr-I Safevî.” Fasılnâme-i ilmî peşûheş-i ulûm-ı insânî-i dânişgâhü'z-Zehrâ Pâyîz 81, Şomâre 63 (Sâl-i devâzdehom).
• Öz, Mustafa. “Hüseyniyye.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 19 (1999): 28–29.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Reşîdüddin Fazlullah-ı Hemedânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 35 (2008) 19–21.
• Öztürk, Nazif, ed. Vakıf Uygulamaları Açısından Abdülmecid Ahkam Defterleri. VI. Cilt. TTK, s. 128-175, 2015.
• Öztürk, Nazif. “Evkâfın Tasfiyesi Ve Konya'da Sergilenen Uygulamalar.” In Konya Kitabı XVIII, Konya Vakıfları. Edited by Caner Arabacı et al. Konya Ticaret Odası, 2021.
• Papila, Aytül. “Osmanlı'da Kamusal Alan- Osmanlı Külliyeleri.” Sosyal Bilimler Dergisi / Journal of Social Seiences 5 (2011): 64–82.
• Papila, Aytül. “Osmanlı'da Kamusal Alan- Osmanlı Külliyeleri.” Sosyal Bilimler Dergisi / Journal of Social Seiences 5 (2011): 64–82.
• Pierre Loti. Isfahan Seyahatnamesi: Mütercim: Seyfettin Ünlü. Timaş Yayınları, 1996.
• Sadri, Hossein. “Şark Şehrinin Uyanışı: Nakş-I Cihan Meydanı'nın İnşası Ve Şehircilikte İsfahan Ekolu.” Mimarlık Journal of Architecture 360 (July - August 2011). Accessed June 26, 2023. http://www.mimarlikdergisi.com/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=374&RecID=2717.
• Savory, Roger. Iran Under the Safavids. First published 1980. Cambridge University Press.
• Savory, Roger. “Şah İsmail Döneminde Safevî Devletinin Temel Kurumları.” Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, no. 10 (2004): 199–216; Çeviren: Emine Kırkıl.
• Sinanlar, Seza. Bizans Araba Yarışlarından Osmanlı Şenliklerine Atmeydanı. 1. basım. Kitap Yayınevi 20. Kitap Yayınevi, 2005.
• Taghavi, Abed, Hasan Hashemi Zarjabad, and Maryam Asgari Veshareh. “An Overview on the Basis of Urban Planning and Social Life of Safavid Cities.” The İnternational Journal of Humanities 23, no. 3 (2016): 1–13.
• Taşkın, Osman. “Safevilerde Vakıf Müessesesi.” In Safeviler: Kültür-Diplomasi-Toplum. Edited by Mehmet Dağlar, 115–45. Kitabevi Yayıncılık, 2021.
• Ülken, Hilmi Ziya. “Vakıf Sistemi Ve Türk Şehirciliği.” Vakıflar Dergisi, no. 9: 13–37.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Sosyal Teşkilatlar Bütünlüğü Olarak Osmanlı Vakıf Külliyeleri.” Türk Kültürü Dergisi, no. 219 (Mart-Nisan, 1981): 262–71.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Osmanlılar Döneminde Türk Vakıfları Ya Da Türk Hayrât Sistemi.” Yeni Türkiye (Osmanlı Özel Sayısı-II: Ekonomi ve Toplum) VI, no. 32 (2000): 534–50.
• Yuvalı, Abdülkadir. “Gāzân Han.” Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA) 13 (1996): 429–31.