Proverbs and Idioms Formed from a Religious Perspective in the Vocabulary of Azerbaijani Turkish

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 35 - 55, 30.06.2025

Muhammet Karataş

Öz

Proverbs and idioms are expressions that act as bridges, transmitting the accumulated vocabulary and cultural memory of a language from one generation to the next. Nations develop their cultures over time, shaped by the conditions of their era and influenced by interactions with other societies due to geographical proximity. The nomadic lifestyle of the Turks enabled contact with various communities, allowing them to accumulate a rich cultural heritage. As a result of their mobile way of life and warrior spirit, a patriarchal structure became dominant in Turkish society. In a culture where respect for elders is deeply rooted, the words of older individuals, regarded as "ancestors," are considered valuable advice by the younger generation. The term "proverb" itself reflects this understanding. While the wording of these expressions may change over time, their core messages remain intact. Turkish culture, known for its humor and emotional depth, has enriched the language, particularly through idioms. Idioms, often metaphorical in nature, help make advice or complex ideas easier to understand and more engaging. This characteristic is common across Turkic dialects. Azerbaijani Turkish, the focus of this study, also features frequent use of proverbs and idioms. This research identifies religion-based expressions found in Azerbaijani proverbs and idioms, explains their meanings, and compares them to their equivalents in Turkey Turkish. The expressions are categorized and analyzed according to their positive or negative connotations.

Anahtar Kelimeler

Proverb , Idiom , Lexicon , Turkish , Azerbaijani Turkish

Azerbaycan Türkçesi Söz Varlığında Din Perspektifiyle Oluşturulan Atasözü ve Deyimler

Öz

Atasözleri ve deyimler, bir dilin kültür hafızındaki söz varlığı birikiminin nesillere aktarılmasında köprü görevi gören söz öbekleridir. Milletler, yaşadıkları dönemin şartları ile birlikte coğrafi konumları gereği ilişki kurdukları milletlerden etkilenerek zaman içerisinde kültürlerini oluşturur. Türklerin göçebe yaşamı, birçok toplumla ilişki kurması, zengin bir kültür hazinesi biriktirmesini sağlamıştır. Konargöçer yaşam tarzının gereği savaşçı karaktere sahip olan Türklerin toplum düzeninde ataerkil yapının hâkim olması kaçınılmazdır. Büyüğe saygının kabul gördüğü bir anlayışı benimseyen Türk halkında ata olarak görülen büyüklerin sözleri, gençler arasında öğüt olarak kabul görür. İsminden de anlaşılacağı üzere “atasözü” bu temel düşünce yapısını oluşur ve nesilden nesle sözcüklerde değişim yaşasa da temasını koruyarak aktarılır. Türklerin sahip olduğu karakteristik özellikler mizah olarak Türkçeye zenginlik katmaktadır. Duygu ve düşüncelerin sözcüklerle cümlelere döküldüğü Türk dilinde, deyimlerin de sıkça kullanıldığını görürüz. Verilmek istenilen nasihatin veyahut anlatılmak istenilenin kavranmasını kolaylaştırmak, daha dikkat çekici hale getirmek niyetiyle genellikle sözcüklerin mecaz anlamlarıyla kullanıldığı ifadeler de “deyim” olarak karşımıza çıkar. Türk lehçelerinin genelinde aynı durum söz konusudur. Nitekim bu çalışmaya da konu olan Azerbaycan Türkçesinde de atasözü ve deyimlerin sıkça kullanıldığı görülür. Çalışmada Azerbaycan Türkçesindeki din ekseninde gelişen söz varlıklarının atasözleri ve deyimlere yansımaları belirlenmiştir. Anlamları belirlenmiş ve Türkiye Türkçesi karşılıklarıyla değerlendirilerek olumlu ve olumsuz manalarda ikiye bölünerek incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Atasözü , Deyim , söz varlığı , Türkçe , Azerbaycan Türkçesi

Kaynakça

• Akdoğan, Y., (1999). Azerbaycan Türkçesi’nden Türkiye Türkçesi’ne Büyük Sözlük. İstanbul. Beşir Yayınevi
• Akbarova, E., (2023). XX. Yüzyılın Başlarında Azerbaycan’da Alfabe Tartışmaları. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi, 7(2), s. 481-491.
• Altaylı, S. (2005). Azerbaycan Türkçesi Deyimler Sözlüğü. Ankara: Prestij Matbaası.
• Altaylı, S. (2010). Atasözü ve Deyimler Arasındaki Farklar. Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 25(25), s. 152-134.
• Bağrıaçık, Y.I. (2024). Batılı Değerlerin Doğulu Temsilcisi: Mîrzâ Feth Ali Ahundzâde. Dünya Dilleri, Edebiyatları ve Çeviri Çalışmaları Dergisi 5(1), s. 18-42.
• Barış, G. (2016). Azerbaycan Türkçesinin Söz Varlığının Türkiye Türkçesi İle Karşılaştırılması. (Yüksek Lisans Tezi). Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çapcıoğlu, İ., & Alpay, A. (2022). Gemişten Geleceğe Din ve Türklerin Din Anlayışı. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi(101), s. 457-478.
• Çolak, M. (2018). Türkçenin Söz Varlığında "Kılıç". Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(4).
• Delice, T. B. (2022). Azerbaycan Türkçesi Söz Varlığında Hayvan Adlarına Yüklenen Anlamlar. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 22(2), s. 425-466.
• Fahri, E. (1997, Şubat 15). Ayna. Azerbaycan'da Çıkarılan Haftalık Gazete. Bakü.
• Göçerli, F.G. (1971). Muasır Dindarın Manevi Alemi. Bakü: Azerbaycan Devlet Neşriyatı.
• İlker, A. (1997). Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde Fiil. Ankara: Türk Dil Kurumuı Yayını.
• Karaörs, M. (1999). Türkiye Türkçesi ile Azerbaycan Türkçesinin Kelime Grupları, Cümle ve Cümle Çeşitleri (Sentaks) Bakımından Karşılaştırılması. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 44(1996), s. 129-144.
• Kurudayıoğlu, M. (2019). Azerbaycan Türkçesi ile Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı Bakımından Karşılaştırılması. XIV. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı, (s. 324-334). Bakü.
• Memmedov, R. (2022). Azerbaycan ve Türkiye Türkçesi’nde Ortak Kullanılan Atasözlerinin Konuları Üzerine. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi(8), s. 151-163.
• Mәmmәdov, C. B. (2004). Atalar Sözü. Bakı: Öndәr Nәşriyyat. Ramazanoğlu, M. K. (2020). Azerbaycan Türkçesindeki Kadın Giysi Adları Üzerine Bir İnceleme. Külliye, 1(1), s. 127-152.
• Paşazade, A. (1991). Kafkas'ta İslam. Bakü. Azerbaycan Devlet Neşriyatı.
• Ramazan, M.K. (2020). Azerbaycan Türkçesindeki Kadın Giysi Adları Üzerine Bir İnceleme. Külliye 1(1), s. 127-152.
• Rezaei, M., (2018). Türkiye Türkçesi ile Azerbaycan Türkçesi Arasında Bulunan Fonetik Farklılıkları, Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi, 2(2), s. 59- 75.
• Sevinçli, V., & Akman, H. (2024). Tarama Sözlüğü ve Azerbaycan Türkçesindeki Ortak Deyimler. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi(37), s. 583-600.
• Şahin, H., & Takhirova, R. (2023). Azerbaycan ve Türkiye Türkçesinde Renk Adlarıyla Kurulan Bitki Adları Üzerine. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 133(263), s. 271-282.
• Şemsizade, N. (1996). Azerbaycan İdeolojisi. Bakü. Sabah Neşriyatı. Taştan, A. (2003). Azerbaycan’da Sosyo-Kültürel Değişme, Din ve Dinsel Canlanma. Bilig (25), s. 1-93.
• Tekin, T., (1997). Tarih Boyunca Türkçenin Yazımı. Ankara. Simurg Yayıncılık.
• Velihanlı, H. (1993). Arap Hilafeti ve Azerbaycan. Bakü. Azerbaycan Devlet Neşriyatı.