XIX. Yüzyılda Misyonerlik Faaliyetleri Çerçevesinde Trabzon Ermenilerine Bir Bakış: An Outline on the Armenians of Trabzon in the Context of Missionary Activities in the XIXth Century

Yıl 2007, Sayı: 21, 191 - 219, 01.04.2007

Özgür Yılmaz

https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000303

Öz

Anahtar Kelimeler

-

XIX. Yüzyılda Misyonerlik Faaliyetleri Çerçevesinde Trabzon Ermenilerine Bir Bakış

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nda pek çok etnik ve dini grup
bulunmaktaydı. Devletin bu yapısı, özellikle ülkenin zayıflamaya
başlamasından itibaren dış güçler tarafından istismar edilmeye başlanmış,
Osmanlı Devleti içindeki azınlıklar politik ve ekonomik amaçlar için birer
araç olarak kullanılmışlardır. Bu bağlamda Fransızlar Katoliklerin;, Ruslar
Ortodoksların hamisi olurken XIX. yüzyılda da İngilizler ve Amerikalılar
yaratmaya çalıştıkları Protestanların hamisi olmaya çalışmışlardır. Bu
bakımdan XIX. yüzyıl Osmanlı coğrafyasında misyonerlik faaliyetlerinin
de en üst seviyeye çıktığı bir dönemdir.
Trabzon, sahip olduğu coğrafi konum ve barındırdığı Ermeni ve
Rum azınlıklar itibarı ile misyonerlerin ilgisini çeken imparatorluğun
önemli yerlerinden biri idi. Yüzyıl içinde önemli bir transit ticaret noktası
haline gelen şehirdeki misyonerlik faaliyetleri aynı zamanda Osmanlı
Devleti’nde yaşanan politik ve iktisadi çekişmenin de kendisini gösterdiği
diğer bir faaliyetti. Bu bağlamda Trabzon, önce Katolik misyonerlerin
daha sonra da Protestan misyonerlerin çalışmalarına sahne olan bir yerdi.
Bu misyonerlik faaliyetlerinden en çok etkilenenler ise Trabzon
Ermenileri idi.

Anahtar Kelimeler

Katolik, Protestan, Trabzon, Ermeniler

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• BOA. Sadaret Âmedî Kalemi (A. AMD.) 1873
• BOA. Bab-ı Asafi Mühimme Kalemi (A.DVN.MHM) 8A/60
• BOA. İrade Hariciye (İ. HR.) 141/7372; 65/3186
• BOA. Cevdet Adliye (C. ADL.) 5393/90; 844/13; 32/1894
• BOA. Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi ( HR. MKT.) 4/18; 13/18
• BOA. Hariciye Tercüme Odası (HR. TO.) 145/27
• BOA, Hariciye Nezareti Siyasi (HR. SYS.) 1774/16 Vilayet Salnameleri
• Trabzon Vilayeti Sâlnâmesi 1286(1869); 1287(1870); 1288 (1871); 1289(1872); 1290(1873); 1291(1874); 1292(1875); 1293(1876); 1294(1877); 1295(1878); 1296(1879); 1298(1881); 1313(1895); 1319(1901). Kitap ve Makaleler
• Açıkses, Erdal: Amerikalıların Harput’taki Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara, 2003
• Augustinos, Gerosimos: Küçük Asya Rumları, çev. Devrim Evci, Ankara, 1997.
• Artinian, Vartan, The Armenian Constitutional System in the Ottoman Empire, 1839-1863, İstanbul.
• Aydın, Mustafa: “Alman Seyyahı Karl Koch’un 1843 Yılına Ait Trabzon İzlenimleri”, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri, 6-8 Kasım 1998, Trabzon, 1999, s. 407-422.
• Bıjışkyan, Minas: Pontos Tarihi, çev. Hrand D. Andreasyan, İstanbul, 1998.
• Brant, James: “Journey Through a Part of Armenia and Asia Minor, in the Year 1835”,Journal of the Royal Geographical Society of London, VI, (1836), s. 187-223
• Bryce, James: Transcaucasia and Ararat: Being Notes of A Vacation Tour in the Outumn of 1871, London, 1876.
• Bryer, Anthony: “The Crypto- Chrıstian of The Pontos and Consul William Gifford Palgrave of Trebizond”, Peoples and Settlement in Anatolia and the Caucasus, 1900, Varioum Reprints, London, 1998, XVII. Kısım, s.13-68. 800
• Cunynghame, A. Augustus Thurlow: Travels Eastern and on The Caspian and Black Seas Especially in Daghestan and on The Frontiers of Persia and Turkey During Summer of 1871, London, 1872.
• Davison, Roderic: “The Millets as Agents in the Nineteenth-Century Ottoman Empire” Chiristians and Jews in the Otoman Empire, I, ed. B. Braude-B. Lewis, New York, 1982, s.319-337.
• Deyrolle, Théophile: 1869’da Trabzon’dan Erzurum’a Seyahat, çev. Reşat Ekrem Koçu, İstanbul, (trz),
• Ekinci, İlhan: “XIX. Yüzyılın Sonlarında Ordu Kazasında Müslim-Gayrimüslim Nüfusu ve İlişkileri” Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, I, Trabzon, 2006, s. 55-87.
• Eryılmaz, Bilal: Osmanlı Devleti’nde Gayri Müslim Tebaanın Yönetimi, İstanbul, 1996
• Fallmerayer, Jakop Philip: Doğu’dan Fragmanlar, çev. Hüseyin Salihoğlu, Ankara, 2002.
• Karal, Enver Ziya: Osmanlı Tarihi, VIII, Ankara, 1988.
• Kocabaşoğlu, Uygur: Anadolu’daki Amerika Kendi Belgeleriyle 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları, Ankara, 2000.
• Krikorian, Mesrob K.: Armenians in the Service of the Otoman Empire, London, 1978.
• Lowry, Heath W.; Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi, çev. Demet- Heath Lowry, İstanbul, 1981.
• Mutlu, Şamil “Osmanlı Döneminde Karadeniz Bölgesi’nde Misyoner Okulları” Karadeniz Tarihi Sempozyumu 25-26 Mayıs 2005, I, Trabzon, 2007, s. 693-700.
• Osmanlı Belgelerinde Osmanlı-İngiliz İlişkileri (1845-1890), I, Ankara, 2004.
• Ortaylı, İlber: “Tanzimat Döneminde Tanassur ve Din Değiştirme Olayları”, Osmanlı İmparatorluğu’nda İktisadi ve Sosyal Değişim, Makaleler, c. I, Ankara, 2004, s.313-319.
• Saydam, Abdullah: “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon’da Ermeni Nüfus ve Cemaatler Arası İlişkiler” Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, I, Erciyes Üniversitesi I. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu, Kayseri, 2007. s. 115-142.
• Saydam, Abdullah: “Trabzon’da Cemaatler Arası İlişkiler ve Din Değiştirme Olayları” Türk Dünyası Araştırmaları, 154/ Şubat,2005, s.1-26.
• Saydam, Abdullah: “Trabzon Şer’iye Sicillerindeki Fermanlara Göre Katolik Ermeniler ve Mezhep Değiştirme Yasağı”,Tarih ve Toplum, 202(Ekim 2000), s.4-10.
• Shaw, Stanford J. - Shaw, Ezel Kural: Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, II, çev. Mehmet Harmancı, İstanbul, 1983.
• Smith, Eli: Researches of the Rev. E. Smith and H. G. H. Dwight in Armenia Including A Journey Thorough Asia Minor, and into Georgia and Persia with A Visit to the Nestorian and Chaldean Chiristians of Oormiah and Salmas, II, New York, 1833.
• Sonyel, Salahi R.: Minorities and the Destruction of the Otoman Empire, Ankara, 1993.
• Sonyel, Salahi “Hıristiyan Azınlıklar ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemi” Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu, Ankara, 2000, s.193-199.
• Southgate, Horatio: Narrative of A Tour Armenia, Kurdistan, Persia and Mesopotamia, Vol. I, London, 1840.
• Şaşmaz, Musa: “Alfred Biliotti'nin 1885'teki Raporuna Göre Trabzon Vilayetinde Eğitimin Durumu, Tarih ve Toplum, 163/1997, s.41-53.
• Şimşir, Bilal: British Documents on Ottoman Armenians, II, Ankara, 1989.
• Texier, Charles: Küçük Asya: Coğrafyası, Tarihi ve Akeolojisi,II, çev. Ali Suat; Latin Harflerine Aktaran Kazım Yaşar Kopraman, sad. Musa Yıldız, Ankara 2002.
• Tekeli, İlhan - İlkin, Sevim: Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Ankara, 1999.
• Turgay, A. Üner: “Trade and Merchants in Nineteenth-Century Trabzon: Elements of Ethnic Conflict”, Chiristians and Jews in the Otoman Empire, ed. B. Braude-B. Lewis, New York, 1982, s.287-318.
• Walpole, Frederick: The Ansayrii and the Assassins: With Travels in the Further East in 1850 to 1851 Including a Visit to Nineveh, . II, London, 1851.
• White, George E.: Bir Amerikan Misyonerin Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları, çev. Cem Tarık Yüksel, İstanbul, 1995.
• Yılmaz, Özgür: Batılı Seyyahlara Göre Trabzon (1808-1878), Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2006.
• Yılmaz, Özgür: “İngiliz Seyyah Frederick Walpole’un Trabzon İzlenimleri” Karadeniz Tarihi Sempozyumu 25-26 Mayıs 2005, I, Trabzon, 2007. s.439-452.