Edebiyat ve İdeoloji Bağlamında Edebi Metinler: Aydınlık Dergisi Örneği (1921-1925)

Year 2025, Volume: 9 Issue: 3, 1183 - 1202, 19.09.2025

Fatma Nesibe Çolak , Faruk Çolak

https://doi.org/10.30586/pek.1645317

Abstract

Bu çalışma, Aydınlık dergisinde yer alan edebi metinlerin Marksist ideoloji doğrultusunda nasıl kurgulandığını incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışmada, ideolojinin tanımı ve tarihsel serüveni, akabinde ideoloji ve edebiyat arasındaki ilişki ele alınmıştır. Buradan hareketle dergideki metinler ideolojik bir perspektifle çözümlemeye tabi tutulmuştur. Edebi metinlerin dönemin toplumsal ve ekonomik koşullarından nasıl etkilendiği, Marksist literatürün ilkelerini yansıttığı ve dönemin Marksist hareketine nasıl hizmet ettiği vurgulanmıştır. Aydınlık dergisi, ideolojik metinler yayımlayan ve Marksist düşünceyi yaymayı amaçlayan bir dergi olarak, özellikle masallar ve hikâyelerde ideolojik bir yaklaşım benimsemiştir. Edebi metinlerde sınıf mücadelesi ve proletaryanın zaferi simgelenmiş, yabancılaşma kavramı, artı değer, kapitalizmin sömürü düzeni ve emekçilerin yaşadığı eşitsizlikler anlatılmıştır. Ayrıca edebi metinler arasında yer alan masalların "fakelore" olarak sınıflandırılması gerektiğine dair tespit yapılmıştır. Bu bağlamda geleneksel halk kültürünün bir unsuru olan masallar, ideolojik bir araç olarak yeniden şekillendirilip Marksist düşünceyi pekiştiren yapay metinler olarak tanımlanmıştır. Sonuç olarak, Aydınlık dergisindeki ideolojik içerikli edebi metinler, Marksist düşünceye hizmet eden ideolojik bir araç olarak kullanılmasından dolayı önemli bir örnek teşkil etmektedir. Bu metinler, Türkiye’deki erken dönem Marksist edebiyatın örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir.

Keywords

İdeoloji ve Edebiyat , Aydınlık Dergisi , Marksizm , Marksist Edebiyat , Fakelore

Literary Texts in the Context of Literature and Ideology: The Example Of Aydınlık Magazine (1921-1925)

Abstract

This study aims to examine how the literary texts featured in Aydınlık magazine were constructed in line with Marxist ideology. In the study, the definition and historical adventure of ideology, as well as the subsequent relationship between ideology and literature are discussed. Based on this, the texts in the magazine were analyzed from an ideological perspective. The study underscores how literary texts were affected by the social and economic conditions of the period, how they reflected the principles of Marxist literature, and how they served the Marxist movement of the period. Aydınlık magazine, as a publication that featured ideological texts and aimed to promote Marxist thought, particularly adopted an ideological approach in its fairy tales and stories. In literary texts, class struggle and the victory of the proletariat were symbolized, and the concepts of alienation, surplus value, the exploitative system of capitalism, and the inequalities experienced by workers were explained. In addition, it has been determined that fairy tales among literary texts should be classified as "fakelore." In this context, fairy tales, which are an element of traditional folk culture, have been defined as artificial texts that are reshaped as an ideological tool and reinforce Marxist thought. As a result, the ideologically driven literary texts in Aydınlık magazine constitute an important example, as they were used as an ideological tool serving Marxist thought. These texts are one of the examples of early Marxist literature in Turkey.

Keywords

Literature and Ideology , The Journal of Aydınlık , Marxism , Marxist Literature , Fakelore

References

• A. E. (1923). Açılmayan yumruk. Aydınlık, (17), 448-449.
• Althusser, L. (2000). İdeoloji ve devletin ideolojik aygıtları (Y. Alp ve M. Özışık, çev.). İletişim Yayınları.
• Akengin, Ç. (2014). Sanat ideoloji politika ilişkileri. ULAKBİLGE, 2(4), 143-150.
• Akyüz, Ç (2015). Yeni lisan, eski tarz: Ziya Gökalp’in koşma ve destanları. Turkish Studies, 10(4), 17-26.
• Bars, M. E. (2017). İdeolojik halk bilimi kuramına göre Ziya Gökalp’in masalları. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (14), 183-200.
• Bekmen, A. (2018). Marksizm: ‘Praksis’in teorisi. B. H. Örs (Der.), 19. yüzyıldan 20. yüzyıla modern siyasal ideolojiler (s.163-252). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Belge, M. (1997). Marksist estetik. Birikim Yayınları.
• Bezirci, A. (1989). Sosyalizme doğru. Yön Yayıncılık.
• Boran, B. (1943). “Sanat sanat içindir” “sanat cemiyet içindir” dolambacı. Adımlar, (2), 37-46.
• Bottomore, T. (1993a). Burjuvazi. (L. Köker, çev.). T. Bottomore (Ed.). Marksist düşünce sözlüğü (s. 95-97). İletişim.
• Bottomore, T. (1993b). İşçi sınıfı. (O. Etiman, çev.). T. Bottomore (Ed.). Marksist düşünce sözlüğü (s. 299-301). İletişim.
• Brown, H. A. (2016). Marx’ta toplumsal cinsiyet ve aile. (G. Rastgeldi, çev.). Dipnot.
• Bulut, Y. (2011). İdeolojinin tarihçesi. Sosyoloji Dergisi, (23), 183-206.
• Bulut, Ö. (2020).Karl Marx’ın sınıf mücadelesi ve politik ekonomi anlayışının aristotelesçi temelleri. FLSF Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, (30), 157-176.
• Burhan Asaf (1924). Son orta oyunundan iki sahne. Aydınlık, (28), 739.
• Cengiz, S. (2015). Edebiyat ve ideoloji. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(15), 266-274.
• Cengiz, M. (2019). Edebiyat anlayışı olarak marksizm. Hece, Özel Sayı: 38, 1063-1070.
• Cohen, G. A. (1988). History, labour and freedom. Oxfford University Press.
• Çamkara, A. (2010). Modern-ulus devletin kuruluş ve gelişme sürecinde folklor, şiir ve fakelore. Milli Folklor, 22(88), 85-90.
• Coşkun, S. (2007). Edebiyatın siyasetle imtihanı Tanzimat sonrasında siyaset edebiyat ilişkisi üzerine bir çözümleme. Muhafazakâr Düşünce, 4(13-14), 95-108.
• Çolak, F. N. (2024). Marksist düşüncede “kadın” imgesi: Aydınlık Dergisi örneği (1921-1925). Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 7(1), 47-66.
• Darendelioğlu, İ. (1976). Türkiye’de komünist hareketleri. Toker Yayınları.
• Doğan, M. C. (2019). 1940-1960 yılları arasında yayımlanan toplumcu, gerçekçi ve marksist kültür ve edebiyat dergileri. Hece, Özel Sayı: 38, 1013-1044.
• Dorson, R M. (2007). Folklor ve fake lore. (S. Gürçayır, çev.). S. Gürçayır (Ed.). Folklorun sahtesi: fakelore (s. 35-50). Geleneksel Yayıncılık.
• Dundes, A. (2007). Fakelore fabrikasyonu. (S. Gülçayır ve A. Uçar, çev.). S. Gürçayır (Ed.). Folklorun sahtesi: fakelore (s. 71-86). Geleneksel Yayıncılık.
• Eagleton, T. (1996). İdeoloji. (M. Özcan, çev.). Ayrıntı Yayınları.
• Ekincikli, M. (2012). Türk demokrasi kültürünün gelişim sürecinde Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kuruluşu. Akademik Bakış. 6(11), 151-163.
• Engels, F. (1990). Ailenin, özel mülkiyetin ve devletin kökeni. (K. Somer, çev.). Sol Yayınları.
• Ercüment Ekrem (1924). Adalet. Aydınlık, (26), 686-688.
• Fox, W. S. (2007). Folklor ve fakelore: bazı sosyolojik düşünceler. (Tolga, Tanyel, çev.). S. Gürçayır (Ed.). Folklorun sahtesi: fakelore (s. 35-50). Geleneksel Yayıncılık.
• Gürel, B. ve Nacar, C. (2018). Şefik Hüsnü (Değmer). M. Gültekingil (Ed.), Modern Türkiye’de siyasi düşünce cilt: 8 (s. 118-133). İletişim Yayınları.
• Gramsci, A. (2012). Hapishane defterleri 2. cilt. (B. Baysal, çev.). Kalkedon.
• Hyman, R. (1993). Grevler. (S. Şener, çev.). T. Bottomore (Ed.). Marksist düşünce sözlüğü (s. 248-250). İletişim.
• Karaca, A. (2004). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de sanat/edebiyat ve siyasal iktidar. Hece, 8(90/91/92), 196-208.
• Kaya, A. (2004). İdeolojiden ideolojiye yolculuk: düşüncebilimden kimlikbilime. Doğu Batı Dergisi, Ağustos Eylül Ekim 2004, 7 (28), 67-81
• Kerim Sadi (1924a). Kara cadının tılsımı. Aydınlık, (21), 546-547.
• Kerim Sadi (1924b). Proletaryanın rü’yası. Aydınlık, (22), 574-576.
• Kınacı, C. (2016). Kazak edebiyatında imaj ve kimlik (1925-1991). Bengü Yayınları.
• Kymlicka, W. (2002). Contemporary political philosophy an introduction. Oxford University Press.
• Larrain, J. (1993). İdeoloji. (M. Küçük). T. Bottomore (Ed.). Marksist düşünce sözlüğü (s. 280-284). İletişim.
• Marx-Engels-Lenin (1996). Sanat ve edebiyat. (A. Çalışlar, çev.). Evrensel Basım Yayın.
• M. Mazlum (1923). Bir vakanın iki safhası. Aydınlık, (18), 611-613.
• M. Mazlum (1924). Hata. Aydınlık, (23), 611-613.
• Marsh, C. (2005). Industrial revolution from muscles to machines: 1750-1900. Gallopade International.
• Marx, K. ve Engels, F. (1987). Alman ideolojisi. (S. Belli, çev.). Sol Yayınları.
• Marx, K. (1993). 1844 ekonomi ve felsefe el yazmaları. (K. Somer, çev.). Sol Yayınları.
• Marx, K. (2016). Hegel’in hukuk felsefesinin eleştirisi. (K. Somer, çev.). Sol Yayınları.
• Marx, K. ve Engels, F. (2020). Komünist manifesto. (T. Bora, çev.). İletişim Yayınları.
• Mclellan, D. (2005). İdeoloji. (B. Yıldırım, çev.). Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Memduh Necdet (1923). Ziyaret. Aydınlık, (13), 332-333.
• Memduh Necdet (1924). Satılık insan. Aydınlık, (20), 534-536.
• Moran, B. (1983). Edebiyat kuramları ve eleştiri. Cem Yayınevi.
• Müller, J. (2000). Marksizm, kadın ve aile. (Ö. Ünalan, çev.). Bilim ve Sosyalizm Yayınları.
• Nizamettin Nazif (1924). İşte o gün mahalle bekçisini sara tutmuştu. Aydınlık, (27), 719-720.
• Örs, B. H. (2018). İdeoloji: karmaşık dünyayı anlaşılır kılmak. B. H. Örs (Der.), 19. yüzyıldan 20. yüzyıla modern siyasal ideolojiler (s. 3-45). Der. Birsen Hekimoğlu Örs. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Özbek, S. H. (1993). İnsan felsefesi açısından ideoloji (karşılaştırmalı bir çalışma). [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Öztürk, A. (2015). Kapitalizmde sömürü ve adalet tartışmaları. Amme İdaresi Dergisi, 48(2), 23-36.
• Panchenko, A. A. (2007). Lenin Kültü ve “Sovyet folkloru”. (S. Gürçayır, çev.). S. Gürçayır (Ed.). Folklorun sahtesi: fakelore (s. 137-166). Geleneksel Yayıncılık.
• Plehanov, G.V. (1987). Sanat ve toplumsal hayat. (S. Mimoğlu, çev.). Sosyal Yayınları.
• Rosen, Zvi (2012). Bruno Bauer ve Karl Marx (D. B. Kılınç, çev.). Notabene Yayınları.
• Rowbotham, S. (2020). Kadınlar, direniş ve devrim. (S. Öncü, çev.). Yordam Kitap.
• Saraç, H. (2023). Sovyetlerden günümüze Rus siyasetinde renk sembolizmi (tarihsel ve dilbilimsel perspektif). Akademik İncelemeler Dergisi, 18(1), 46-69.
• Savaş, A. R. ve Akyol, E. (2021). İdeoloji kavramına sosyo-politik bir bakış: başlangıçlar, karşılaştırmalar ve sonlar. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 1(50), 159-187.
• Sınar, A. U. (2009). “İdeolog”-şair Ziya Gökalp’in kaleminden masallar. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 4(1), 1025-1040.
• Singer, E. A. (2007). Fakelore, çokkültürlülük ve çocuk edebiyatının ahlak sistemi. (S. Gürçayır, çev.). S. Gürçayır (Ed.). Folklorun sahtesi: fakelore (s. 99-135). Geleneksel Yayıncılık.
• Smith, N. (2009). Events and outcomes industrial revolution. Evans Brothers.
• Smith, S. (2016). Kadınlar ve sosyalizm. (E. Bilen, çev.). Yordam Kitap.
• Şefik Hüsnü (1997). Türkiye’de sosyal sınıflar. (M. Türkkan, çev.). Kaynak Yayınları.
• Şentürk, B. (2016). Marksist kurama bir katkı: Lukacs’ın ideoloji kavramsallaştırması. Kilikya Felsefe Dergisi, (2), 39-51.
• Tevetoğlu, F. (1967). Türkiye’de sosyalist ve komünist faaliyetler. Ayyıldız Matbaası.
• Tökel, D. A. (2004a). Divan edebiyatında hayat ve siyaset. Hece, 8(90/91/92), 152-182.
• Tökel, İ. (2004b). Bir yumağı çözmek: Türk düşüncesinde edebiyat-felsefe ve siyaset. Hece, 8(90/91/92), 60-66.
• Uslucan, F. (2004). Tanzimat’ta Cumhuriyet’e siyasal yönüyle hiciv. Hece, 8(90/91/92), 226-237.
• V. N. (1924). İşsiz. Aydınlık, (25), 656-659.
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2011). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin Yayıncılık.
• Zürcher, E. J. (1992). Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası. (G. Ç. Güven, çev.). Bağlam Yayınları.