القبيلة والطريقة الصوفية (تطابق البنى واختلافها)

Year 2025, Issue: 28, 329 - 341, 20.04.2025

Muhammed Nur Kaplan , Ahmad Alshamam

https://doi.org/10.32950/rid.1586667

Abstract

يعالج هذا البحث نقاط التشابه والاختلاف بين البنية القبلية والطريقة الصوفية في البعدين النظري والعملي، فيركز في قسمه الأول على هيكلية البنية وجوهرها في الوعي القبلي والطرقي من خلال تحليل تصورهما لمفهوم السلالة وشجرة النسب، ثم حضور مفهوم البيعة والطاعة، ثم التعريج على التسمية والنسبة للزعيم في كلا البنيتين، والكشف أخيراً عن طبيعة التراتبية الهرمية فيهما. يركز البحث في قسمه الثاني على الأدوات والآليات التي تعتمد عليها كل من القبيلة والطريقة للنهوض بأدوارهما الاعتقادية والثقافية والاجتماعية؛ كالسرد البطولي، والمضافة والزاوية.. وغيرهما، وأثر ذلك كله في صياغة الهوية والذاكرة والمخيال الجمعي. أما القسم الثالث من البحث فقد اختص بفاعلية البنية (القبلية والطرقية) وطبيعة منزعها وأشكال حركتها، وذلك بالتركيز أولاً على نزعة التوسع والانتشار، وعلى طبيعة الهجرة والاحتواء، في بنية كل من القبيلة والطريقة الصوفية، يليه ثانياً تحديد آلية التجديد وأدواته في كلا الفضائين الاجتماعيين؛ القبلي والطرقي الصوفي، ثم أخيراً تحليل صورة الآخر ومدلولاتهما في البنيتين المذكورتين.

Keywords

الطريقة الصوفية، , القبيلة، , البنية، , التشابه، , لاختلاف

Kabile ve Tasavvuf Tarikatı: Yapıların Benzerlik ve Farklılıkları

Abstract

Bu çalışma, teorik ve pratik boyutlarda kabile yapısı ile tasavvuf tarikat yapısı arasındaki benzerlikleri ve farklılıkları ele almaktadır. Giriş kısmında, sosyolojide yapı kavramı, unsurları, rolleri ve dönüşümleri tanımlanarak çalışmanın ana konusu olan kabile ve tarikat, yapısal bir perspektiften incelenmiştir. Araştırmanın birinci bölümünde, kabilevi ve tarikat bilincinde yapının iskeleti ve özü analiz edilmiştir. Bu bağlamda, her iki yapının soy kavramına ve şecereye ilişkin algıları ele alınmış; biat ve itaate ilişkin kavramların yansımaları, biçimleri ve dönüşümleri incelenmiştir. Ayrıca bu bölümde, liderin ismi ve kimliğine bağlılık ile hayatta ya da ölmüş sembolik şahsiyetlerin her iki yapıdaki etkisi incelenmiştir. Bunun yanı sıra, her iki yapıda ilişkileri düzenleyen ataerkil zihniyetin etkisi, liderin ya da şeyhin sembolik sermayesi olarak değerlendirilmiştir. Bölüm, yapıdaki bireyler arası ilişkilerin düzenini ve yapının kurumsallaşmasını sağlayan hiyerarşik düzenin incelenmesiyle sonlandırılmıştır. Burada, liderlik, kontrol ve statü dağılımı açısından iki yapı karşılaştırılmıştır. Çalışmanın ikinci bölümü hem kabilenin hem de tarikatın üyelerini çevredeki diğerlerinden farklılaştırmaya ve onları grubun bir parçası olarak kendilerine ait özelliklerle damgalamak amacıyla grubun kimliğine sembolik bir boyut kazandırmak ve doktrinsel, kültürel ve sosyal rollerini geliştirmek için uyumlarını sağlamak amacıyla dayandığı araç ve mekanizmalara odaklanmaktadır. Bu bağlamda, iki nokta incelenmiştir. Birincisi, geçmiş olayların gerçek ya da hayalî tarih anlatılarıyla aktarımıdır. Bu işlevi kabilelerde şiirler; tarikatlerdeyse ilahiler üstlenmektedir. Ayrıca kabilede sözlü tarikatta yazılı olmak suretiyle her iki grupta kahramanlık hikâyeleri de bu işlevi yerine getirmektedir. İkincisi ise, topluluğun mekânsal bir varlık üzerinden somutlaştırılmasıdır. Bu, misafirhane, zaviye ve başka mekânlar üzerinden incelenmiştir. Bu süreçlerin kimlik, toplumsal hafıza ve hayal gücünün şekillendirilmesindeki etkileri, Benedict Anderson’un “hayalî topluluklar” kavramından hareketle tartışılmıştır. Bu bölümde ayrıca, topluluğun devamlılığı için gerekli olan asabiyet kavramı ele alınmış ve tarikattaki asabiyetin, kabiledeki kan bağlarına dayalı asabiyetten nasıl etkilendiği incelenmiştir. Araştırmanın üçüncü bölümü, kabile ve tarikat yapılarının etkinliğini, yönelimlerini ve hareket biçimlerini analiz eder. İlk olarak, genişleme ve yayılma eğilimleri karşılaştırılmıştır. Kabilelerin yerel mekân ve nüfus sınırlılığına karşın, tarikatların genişleme kapasitesine dikkat çekilmiştir. Göç mefhumu her ikisinde de bulunmasına rağmen iki yapıdaki farklı anlamları ve etkileri bağlamında bu kavram ele alınmıştır. Daha sonra, her iki yapının içerme mekanizmaları analiz edilmiştir. Tarikatların bu anlamda kabileleri geride bırakıp, sınırlarını aştığı vurgulanmıştır. Daha sonra her iki yapının toplumsal alanda yenilenmesinin mekanizması ve her birinin şehir ve kent merkezleriyle yayılma ve temas alanı ve yerel olarak bulunduğu yerlerde veya Osmanlı Devleti'nin imparatorluk alanı içindeki otoriteyle ilişkisi açısından ve sonrasında Avrupa sömürgeciliği sürecindeki yapıları ve rollerindeki değişimleri ele alınmıştır. Son olarak, adı geçen iki yapının “öteki” algısı ve bunun anlamları analiz edilmiştir.

Keywords

Tasavvuf , Tasavvuf Sosyolojisi , Tarikat , Yapı , Kabile

The Tribe and the Sufi Orders: Structural Resemblances and Distinctions

Abstract

This research addresses the similarities and differences between the tribal structure and the Sufi order in the theoretical and practical dimensions. The introduction deals with the definition of structure in sociology in general, its elements, its role, and its transformations as a prelude to addressing our topic: A tribe and the Sufi order from a structural perspective. In the first section, the research focuses on the structure and essence of it in tribal and tariqi consciousness by analysing their perception of the concept of lineage and the tree of descent that is present in both structures. The section concludes with the pattern of relationships between the members and structures of the two structures, and therefore examines the hierarchies that were established and followed in the relationships that played a role in the perpetuation of the structure, comparing the hierarchy of status, control and leadership and the pattern of their distribution in both structures. In the second section, the research focuses on the tools and mechanisms relied upon by both; the tribe and the way to establish a symbolic dimension to the group's identity, which the group seeks to push its members to distinguish themselves from others in the environment. The first represents the circulation, creation, and appropriation of heritage from narrated history and real or imagined ancient historical events, which was handled by poetry in the tribe and Sufism with religious songs, with the presence of heroic narratives in both groups, but narrated orally in the tribe and written in the order. The second is through the embodiment of the community through a spatially defined asset, namely the Madhaffa and the zawiyah. It examined the impact of all this on the formation of identity, memory and collective imagination based on Benedict Anderson's concept of imagined communities. This research also traces the consecration of the nervousness necessary for the survival and continuity of the group, on the way to establishing a tradition that traces the tradition of the tribe, on which a nervousness is built under the tribe's blood bond. The third section of study dealt with the effectiveness of the structure (tribal and Tariqi), the nature of its tendency, and the forms of its movement, by focusing first on the tendency of expansion and spread. In addition, to comparing the limited number and location of the tribe versus the ability of the Tariqi to expand and spread, despite the fact that they both share the concept of migration, with its different meanings and implications between the two structures, as well as the concept of containment in the structure of both structures. As the Tariqi transcended and contained the tribes and penetrated the borders between them. This is followed by identifying the mechanism of renewal and its tools in both social spaces; the transformations in the structure and role of each of them as evidenced by the area of spread and friction with the city and urban centres, and their relationship with the authority in their local locations, or within the imperial sphere of the Ottoman Sultanate, and the stage of European occupation afterwards. Finally, the study is analysing the image of the other and their meanings in the two mentioned structures.

Keywords

Sufism , Sociology of Sufism , Tariqah , Structure , Tribe

References

• Abbâs el-Mürşid, el-İslâm el-Nâim. et-Tasavvuf fî Bilâdi’ş-Şâm, Bahs: el-Cuğrâfiyyetu’l-Mutedeyyine fî Bilâdi’ş-Şâm, Mecmûatu Baḥiseyn. Dubai: Merkez el-Mesbâr li’d-Dirâsâti ve’l-Buḥûsi, 2013.
• Abdullaḥ Ḥamûdî, eş-Şeyḫu’l-Mürid. en-Nusuḳu’s̱-s̱ekâfî li’s-Ṣulta fi’l-Müctemâ‘âti’l-Arabîyyeti’l-Hadîse. Trc. Abdü’l-Mecîd Caḥfel. Dârü’l-Beyzâ: Tobukal, 2010.
• Abûd el-‘Asḳarî. et-Turûḳu’ṣ-Ṣûfiyye: Vâḳea‘ ve Tumûḥ, Dâru’l-Nemîr. Şam: 2006.
• Aşık Paşazâde. Osmanoğulları’nın Tarihi. Hz. Kemal Yavuz - Yekta Saraç. İstanbul: K. Kitaplığı, 2003.
• Benedict Anderson. el-Cemâ‘ât’ul-Müteḫayyile: el-Teammulâtu fî Asli’l-Ḳawmiyyeti ve İntişârihâ. Beyrut: el-Merkezu’l-Arabî li’l-Abhâs ve Dirâsâti’l-Siyâset, 2014.
• Buzbuca Samira. el-Tarîkatu's̱-S̱enûsiyye ve Mevâḳıfuha min Ḳadâyi’l-Asri Meḥallîyyen İklîmiyyen Duvelîyyen. Risâletu Doktorâ, Câmî‘et Uherân Ahmed bin Belle, 2017/2018.
• Ebu Abdullah el-Ḳurtubi. el-Câmiu‘l-Aḥkâmi’l-Ḳur'âni. Thk. Abdullah bin el-Muḥsin el-Turkî. Beyrut: Mûessesetu’r-Risâleti li’n-Neşr, 2006.
• es-Suhreverdî. Avârifu’l-Ma‘ârif. Thk. Aḥmed Abdurraḥîm es-Sâyiḥ. Kâḫire: Mektebetu’l-s̱eḳâfeti’l-Dîniyye, 2006.
• Hakîm et-Tirmizî. Hatmü’l-Evliyâ. Thk. Abdülvâris Muhammed Ali. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Ḥasan bin Muḥammed bin Ali es-Sâni. Meşmû’u’l-Fedâil fî Fenni’l-Nesebi ve Târîḫi’l-Ḳabâ’il Ḳabîleti Âl’i bin Ali ve Selîm ve’l-Me‘âdîd. Doha: Bedr li’n-Neşr, 2007.
• İbn Ebî Saʿîd, Muhammed İbnü’l-Münevver. Esrârü’t-tevhîd fî makâmâti’ş-Şeyh Ebî Saʿîd. çev. Isʿaad Abdel Hâdî Kandîl. Kahire: el-Meclisü’l-Aʿlâ li’t-Terceme, 2007.
• İbn Ḥaldûn. el-Muḳaddime. Thk. Abdullah Muḥammed ed-Derviş. Şam: Dâru Ya’rub, 2004.
• İbn Ḥaldûn. Şifâ'us-Sâili li-Tehẕîbi’l-Mesâil. Thk. Muḥammed Muti‘ el-Ḥafız. Dar’ul-Fikri’l-Muâsır, 1996.
• Muḥammed Emin el-Kurdî el-Erbilî. Tenvîru’l-Ḳulûb fî Ma‘rifeti Âllâmi’l-Guyûb. Halep: Maṭbatu’s-Ṣabâḥ, 1991.
• Muḥammed Nafîse. “eṣ-Ṣûfiyye fî Dimeşk Beyne’t-Tarîkati ve’s-Siyâse”. Mecelletu Ḳalamûn: el-Mecelletu’l-Sûriyyeti’l-Ulûmi’l-İnsâniyye, 13-14, 2020.
• Neil Green. eṣ-Ṣûfiyyetu Neş’etuhâ ve Târîḫuhâ, Trc. Ṣâfiye Muḫtâr. el-Memleketu’l-Muttaḥide: Mu’essesetu Hindâvî, 2018.
• Okay, Orhan. El-Hayâtü’d-dîniyye, ed-Devletü’l-Osmaniyye: Tarîh ve Hadâra. Trc. Salih Sadevî. İstanbul: IRCICA, 1999.
• Orhanlı, Cengiz. İskânü’l-‘aşâir fî ʿahdi’d-Devleti’l-Osmâniyye. Trc. Faruk Mustafa. Dımaşk: Dârü’t-Talîʿa el-Cedîde, 2005.
• Osman Nûrî Topbaş. el-Silsiletü’ẕ-Ẕehebiyye’ṣ-Ṣûfiyye: el-Nakşibendiyye. Terc. Muḥammed İzzeddîn Seyf. İstanbul: Dâru’l-Erkâm, 2017.
• Ṣaad es-Ṣûyân. eṣ-Ṣaḥrau’l-Arabîyye: s̱eḳafetuhâ ve Şi‘ruhâ Aber’l-‘Usûr Dirâsetu Antropolojiyeti. Beyrut;: eş-Şebeketu’l-Arabîyetu li’l-Abḥâsi ve’n-Neşr, 2010.
• T. Parsons. The Structure of Social Action. New York: The Free Press, 1949.