Hanefî Fıkhında ve Usûlünde Sözün Mûcebi-Muhtemeli Ayırımı

Year 2025, Issue: 28, 155 - 169, 20.04.2025

Üveys Ateş

https://doi.org/10.32950/rid.1587438

Abstract

Gerek fıkıh usûlü gerekse fürû-ı fıkıh kaynaklarının ilgili bahislerinde, lafızlardan ve sözlerden anlaşılan manaların İslam hukukçularınca en genel şekliyle “sözün mûcebi” ve “sözün muhtemeli” olmak üzere iki sınıf olarak kategorize edildiği görülmektedir. Bu tasnif incelendiğinde, İslam hukukçularının “sözün mûcebi” kavramını “sözün herhangi bir karineye veya mütekellimin niyetine ihtiyaç duyulmaksızın delâlet ettiği mana, doğurduğu hüküm”; “sözün muhtemeli” kavramını ise “sözün bir delil, karine veya mütekellimin niyet beyanı doğrultusunda yorumlanabildiği olası anlamlarından her biri” anlamında kullandıkları anlaşılmaktadır. Bu ayırım hem nasları hem de hukuki işlemler sırasında ortaya konan irade beyanlarını yorumlamada, sınırları belli bir çerçeve içerisinde hareket edilmesi gerektiğini göstermekte; böylece metin ve ifadelere yönelik keyfi yorumlama ve tahriflerin önüne geçmektedir. Makalede; lafızların ve sözlerin anlam çerçevesinin sınırlarını çizen ve anlamlar arasındaki hiyerarşiyi ortaya koyan bu ayırım, usûl ve fürû eserlerinde bu terimlerin (mûceb-muhtemel) geçtiği başlıca konular bağlamında incelenmiştir. Bu suretle “sözün mûcebi” ve “sözün muhtemeli” kavramlarının mana ve muhtevasını izah etmek ve kaynaklarda bu ayırımın yapıldığı örnek fıkhî meseleleri inceleyerek fukahânın bu ayırım çerçevesinde ortaya koyduğu usûlü tespit etmek amaçlanmıştır. Çalışmanın bu yönüyle fukahânın metin yorumlama metodolojisinin daha iyi anlaşılmasını sağlama açısından literatüre katkı sunacağı değerlendirilmiştir. Çalışmada kaynak olarak; Cessâs (öl. 370/981), Debûsî (öl. 430/1039), Pezdevî (öl. 482/1089) ve Serahsî’nin (öl. 483/1090 [?]) eserleri başta olmak üzere Hanefî fıkıh usûlünün başlıca kaynakları ile Hanefî fürû-i fıkıh literatürünün başlıca temel kaynaklarından yararlanılmıştır. Çalışmanın konu başlıkları ele alınırken, gerek usûl gerekse fürû kaynaklarına yapılan atıflarda kronolojik sıra gözetilmiş, bu vesileyle sözün mûcebi-muhtemeli kavramlarının kaynaklardaki kullanımının tarihi seyrine dikkat çekmek istenmiştir. Çalışmada; Hanefî usulcülerin ve fakihlerin, sözün mûcebi ve muhtemeli olarak niteledikleri anlamlara yönelik ilgili kaynaklarda yer alan yaklaşımlarından hareketle, bu ayırımda dikkat çeken noktalara dair şu sonuçlara ulaşılmıştır: Has bir lafzın hakikat olarak ifade ettiği mana ve bir sözün zâhir olduğu mana, o lafzın/sözün mûcebidir. Aksi yönde bir delil, karine veya mütekellimin niyet beyanı olmadıkça, hem diyâneten hem de kazâen sözün bu manada kullanıldığı kabul edilir. Has lafzın mecaz olarak kullanılabildiği bir mana veya sözün zâhir olmayan anlamı ise o lafzın/sözün muhtemelidir. Bir lafızdan veya sözden mûceb olan mananın değil de muhtemel anlamlarından birinin kastedildiği yönünde sözü söyleyenin niyet beyanının bulunması halinde; fetva makamı nezdinde (diyâneten) bu niyet beyanı kabul edilir ve söz bu beyan doğrultusunda yorumlanır. Yargı makamı indinde (kazâen) ise mûceb olan mana esas olup, aksi yöndeki niyet beyanı tek başına yeterli sayılmaz. Muhtemel manaya yönelik niyet beyanının kazâen kabul edilebilmesi için, bu mananın esas alınmasının niyet beyanında bulunan mütekellime avantaj sağlamıyor olması gerekir. Aksi takdirde mütekellim, niyet beyanıyla kendisine yarar sağlamayı amaçladığına dair itham altında olacağından muhtemel manaya yönelik niyet beyanı dikkate alınmaz.

Keywords

Fıkıh, Hanefî Fıkhı, Usûl, Söz, Sözün Mûcebi, Muhtemel Mana, Karine, Niyet

The Distinction Between the Necessary (mujab) and Probable (muhtamal) Meaning of Words in Hanafi Fiqh and Usul

Abstract

In both the sources of Islamic jurisprudence (fiqh methodology) and the branches of fiqh (furû’ al-fiqh), the meanings inferred from words and expressions are generally categorized by Islamic jurists into two classes: "the necessary meaning of the word" and "the possible meaning of the word." When examining this classification, it becomes clear that jurists define "the necessary meaning of the word" as "the meaning indicated by the word, without the need for any evidence or the speaker’s intent, and the ruling derived from it," and "the possible meaning of the word" as "each of the potential meanings that can be interpreted from the word, based on evidence, inference, or the speaker’s declaration of intent." This distinction highlights that in both interpreting texts (nass) and statements of intent made during legal processes, one must operate within clearly defined boundaries. This helps prevent arbitrary interpretations and distortions of texts and expressions. In this article, this distinction, which outlines the boundaries of the meanings of words and expressions and reveals the hierarchy between meanings, is analyzed within the context of the major topics in which these terms (necessary-possible) appear in fiqh methodology and the furû’ al-fiqh literature. The aim is to explain the meaning and content of the concepts of "the necessary meaning of the word" and "the possible meaning of the word" and to examine examples of fiqh issues in which this distinction has been applied, identifying the methodology followed by jurists in this context. In this regard, the study is expected to contribute to the literature by enhancing the understanding of juristic methodology in text interpretation. In this study, sources such as the works of Jassâs (d. 370/981), Debûsî (d. 430/1039), Pezdevî (d. 482/1089), and Serahsî (d. 483/1090 [?]), as well as the main sources of the Hanafi fiqh methodology and the core sources of Hanafi furû’ al-fiqh literature, were utilized. When addressing the main topics of the study, chronological order was followed in citing both fiqh methodology and furû’ sources, and attention was drawn to the historical development of the use of the terms necessary-probable (mujab-muhtamal) in these sources. Based on the approaches found in the relevant sources regarding the meanings referred to as mujab and muhtamal by Hanafi jurists and scholars, the following conclusions were reached: The meaning that a specific word directly expresses as a truth and the apparent meaning of a word are considered the necessary (mujab) meaning of the word. A meaning that a specific word might have in a metaphorical sense or a meaning not immediately apparent from the word is considered the probable (muhtamal) meaning of the word. If the speaker’s statement of intent indicates that they are referring to one of the probable meanings rather than the necessary one, the declaration of intent is accepted in religious terms (diyanet), and the word is interpreted in accordance with this declaration. However, in legal terms (qazâ), the necessary meaning is the basis, and the declaration of intent that contradicts it is not sufficient by itself. In order for a statement of intent regarding the probable meaning to be accepted legally (qazâen), it must not provide an advantage to the speaker.

Keywords

Fiqh, Hanafi Fiqh, Usul, Word, Literal Meaning (mujab) of the Word, Potential (muhtamal) Meaning, Indication, Intention

References

• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr fî şerhi Usûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. b.y.: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, t.s.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdürrezzâk Afîfî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, t.s.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ali b. Tayyib. el-Mu‘temed fî usûli’l-fıkh. thk. Halil el-Meyyis. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1982.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâratü’l-Evkâf el-Kuveytiyye, 2. Basım, 1414/1994.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. thk. İsmetullâh İnâyetullâh Muhammed vd. 8 Cilt. b.y.: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1431/2010.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. Tâcü’l-luga. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1407/1987.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullah b. Yûsuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Salâh b. Muhammed b. Uveyda. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Damad Efendi, Abdurrahman b. Muhammed Şeyhîzâde. Mecma‘u’l-enhur fî şerhi Mülteka’l-ebhur. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.s.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullâh (Abdullah) b. Ömer b. Îsâ. Takvîmü’l-edille fi’l-usûl. thk. Halil Muhyiddin el-Meyyis. b.y.: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2001.
• Ebû Ceyb, Sa‘dî. el-Kâmûsü’l-fıkhî lügaten ve ıstılâhan. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 2. Basım, 1408/1988.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Yayınları, 3. Basım, 2010.
• Feyyûmî, Ebü’l-Abbâs Hatîbüddehşe Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Hamevî. el-Misbâhu’l-münîr fî garîbi’ş-Şerhi’l-kebîr li’r-Râfi‘î. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, t.s.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Yakub b. Muhammed. el-Kâmûsü’l-muhît. thk. Muhammed Naîm el-Araksûsî vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım, 1426/2005.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî. Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2. Basım, 1412/1992.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir Muhammed b. Abdullah b. Muhammed el-Meâfirî. el-Mahsûl fî usûli’l-fıkh. thk. Hüseyin Ali el-Yederî-Saîd Fûde. Umman: Dâru’l-Beyârık, 1420/1999.
• İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Halebî. et-Takrîr ve’t-tahbîr. 3 Cilt. b.y.: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1403/1983.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. Mu‘cemü mekâyîsi’l-luğa. thk. Abdüsselâm Muhammed Harun. 6 Cilt. b.y.: Dârü’l-Fikr, 1399/1979.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdülvâhid b. Abdülhamîd es-Sivâsî. Fethu’l-kadîr li’l-‘âcizi’l-fakîr. 10 Cilt. b.y.: Dârü’l-Fikr, t.s.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Makdisî. Ravzatü’n-nâzır ve cünnetü’l-münâzır. 2 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Reyyân, 2. Basım, 1423/2002.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414/1993.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim b. Muhammed el-Mısrî. el-Bahrü’r-râ’ik. 8 Cilt. b.y.: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, 2. Basım, t.s.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahman b. Ahmed b. Abdülgaffâr. Şerhu Muhtasari’l-Müntehâ. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.
• Kal‘acî, Muhammed Revvâs - Kanîbî, Hâmid Sâdık. Mu‘cemü lügati’l-fukahâ. b.y.: Dârü’n-Nefâis, 2. Basım, 1408/1988.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekir b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâ’i‘u’s-sanâ’i‘ fî tertîbi’ş-şerâ’i‘. 7 Cilt. b.y.: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1406/1986.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. el-Muhtasar. thk. Kâmil Muhammed Muhammed Uveyza. b.y.: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Mergînânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Ali b. Ebû Bekir b. Abdülcelîl el-Fergânî. el-Hidâye. thk. Tallâl Yûsuf. 4 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.s.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-ta‘lîli’l-Muhtâr. 5 Cilt. Kahire: Matbaatü’l- Halebî, 1356/1937.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmurz. Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l- Arabiyye, t.s.
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrülislâm Ali b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Usûlü’l-Pezdevî. Karaçi: Matbaatü Câvid Berîs, t.s.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. el-Mahsûl. thk. Taha Câbir Feyyâz el-Alevânî. 2 Cilt. b.y. Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1418/1997.
• Sadrüşşerîa es-Sânî, Ubeydullâh b. Mes‘ûd b. Tâcişşerîa Ömer b. Sadrişşerîa el-Evvel. et-Tavzîh fî halli ğavâmizi’t- Tenkîh. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1996.
• Semerkandî, Ebû Bekir Alâeddin Muhammed b. Ahmed. Tuhfetü’l-fukahâ’. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1414/1994.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, t.s.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1414/1993.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Merkezü’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye. 7 Cilt. Suudi Arabistan: Mecmau’l-Melik Fehd, t.s.
• Şâşî, Nizâmüddîn Ebû Ali Ahmed b. Muhammed b. İshak. Usûlü’ş-Şâşî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, t.s.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. et-Telvîh ilâ keşfi hakâ’iki’t-Tenkîh. 2 Cilt. Mısır: Mektebetü Sabîh, t.s.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali Muhammed Hâmid. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. thk. Ali Dahrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan Nâşirûn, 1416/1996.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. thk. Muhakkikler Heyeti. 40 Cilt. b.y.: Dârü’l-Hidâye, t.s.