İbn Mâlik’in Şerḥu’t-Teshîl’inde İbn Usfûr’a Yönelik Eleştirileri

Year 2025, Issue: 28, 97 - 112, 20.04.2025

Abdulkadir Kişmir

https://doi.org/10.32950/rid.1589349

Abstract

Nahiv tarihinde müteahhir dönemde kaleme alınan birçok çalışmada farklı görüş ve düşüncelerin tenkit süzgecinden geçtiği müşahede edilmektedir. Bu süreçte eleştirel yaklaşım tarzını benimseyen en önemli nahiv âlimlerinden birisi de eserleri günümüze kadar çeşitli ilim merkezlerinde okutulan ve adını Arap grameri alanında meşhur nahivciler listesine ekleyen İbn Mâlik’tir. İbn Mâlik, sadece kendisinden önceki âlimlerin görüşlerini detaylı bir biçimde analiz etmemiş aynı zamanda kendi dönemindeki gramer anlayışını sorgulama adına güncel eserleri de takip etmiştir. Bu doğrultuda, onun Şerḥu’t-Teshîl adlı eseri, Arap gramerinde özgün bir eleştiri örneğini teşkil etmektedir. Söz konusu eserinde İbn Mâlik, Arap dilinin kurallarının tespitine dair kapsamlı tartışmalar yaparak kendi görüşlerini ortaya koymuş ve Arap dilciliği alanında derin bir iz bırakmıştır. İbn Mâlik bu eserinde çağdaşı İbn Usfûr’u da bazı görüşlerinden dolayı eleştirmiştir. Bu makale İbn Mâlik’in İbn Usfûr’a yönelik eleştirilerini ele almaktadır. Makalenin temel problemini “İbn Mâlik hangi nahvî meselelerde ve niçin İbn Usfûr’u eleştirmiştir?” sorusu oluşturmaktadır. Bu sorunun cevabı aranırken “Nahiv âlimleri İbn Mâlik’in eleştirilerini nasıl yorumlamıştır?” sorusu gündeme gelmiştir. Çünkü İbn Mâlik’in eserleri birçok nahiv âlimi tarafından şerh edilerek çeşitli analizlere konu olmuştur. Ayrıca “İbn Usfûr’un eleştirildiği herhangi bir meselede birbirine zıt görüşü var mıdır? Varsa İbn Mâlik ve nahivciler tarafından dikkate alınmış mıdır?” sorusuna da makalede cevap aranmıştır. Bu çerçevede çalışma, belirtilen sorulara yanıt vermeyi amaçlamaktadır. Doküman analizi yöntemiyle ele alınan bu makale İbn Mâlik’in Şerḥu’t-Teshîl isimli eserindeki İbn Usfûr’a yönelik eleştirileriyle sınırlandırılmış, herhangi bir tenkit içermeyen durumlar araştırmaya dahil edilmemiştir. Ayrıca makale formatından çıkılmaması için bazı nahiv âlimlerinin sadece konu ile bağlantılı yorumlarına yer verilmiştir. Bu çalışmada İbn Mâlik’in yedi nahvî meselede İbn Usfûr’u eleştirdiği tespit edilebilmiştir. İbn Mâlik bu meselelerde genel olarak Arap kullanımını ve semâʿ delilini dikkate almama, yanlış kıyas yapma, genel nahiv kurallarını görmezden gelme ve delilsiz hüküm verme gerekçelerinden dolayı Endülüs dil ekolü temsilcilerinden İbn Usfûr’u tenkit etmiştir. Nahiv âlimlerinin birçoğu genel olarak zikri geçen eleştirilere katılmışlardır. Bununla beraber Ebû Hayyân bazı meselelerde İbn Mâlik’in İbn Usfûr’a yönelik eleştirilerinde yanlış deliller getirdiğini iddia etmiştir. Öte yandan İbn Mâlik’in bazı tenkitlerinde yetersiz kaldığına dair yorumlar da yapılmıştır. Makalede İbn Usfûr’un iki nahvî meselede birbirine zıt görüş beyan ettiği kanısına varılmıştır. Sadece Nâzirü’l-Ceyş bu görüşlerden birine temas etmiştir. Onun dışında ulaşılan kaynaklar içerisinde hiçbir nahiv âliminin bu farklılığa değinmediği müşahede edilmiştir. Bu durum makalenin özgün değerde olduğunu göstermesi açısından önem arz etmektedir. Yapılan araştırmalara göre gerek ülkemizde gerek Arap dünyasında bu isimle müstakil bir çalışma yapılmamıştır. İbn Mâlik’in dil tasavvurunu tanıma adına bu makalenin alana katkı sağlayacağı umulmaktadır.

Keywords

Arap Dili ve Belagatı, Nahiv, İbn Mâlik, İbn Usfûr, Eleştiri

Ibn Mālik’s Criticisms of Ibn ‘Uṣfūr in Sharḥ at-Tashīl

Abstract

In the history of naḥw (Arabic syntax), during the later periods, many works were characterized by their critical analysis of differing views and ideas. Among the notable grammarians who adopted a critical approach was Ibn Mālik, whose works have been studied in various academic centers and whose name is listed among the most renowned figures in Arabic grammar. Ibn Mālik not only meticulously analyzed the opinions of earlier scholars but also engaged with contemporary works to question the grammatical understanding of his time. In this context, his work Sharḥ at-Tashīl stands out as a unique example of critique in naḥw. Within this work, Ibn Mālik conducted extensive discussions on the establishment of grammatical rules, articulating his own views and leaving a profound impact on the field of Arabic linguistics. Notably, he criticized his contemporary, Ibn ‘Uṣfūr, for some of his opinions. This article examines Ibn Mālik’s critiques of Ibn ‘Uṣfūr. The central question driving the study is: “On which grammatical issues and for what reasons did Ibn Mālik criticize Ibn ‘Uṣfūr?”. In seeking an answer, the question “How have later grammarians interpreted Ibn Mālik’s criticisms?” also arises, as Ibn Mālik’s works have been extensively commented upon and analyzed by various scholars. Additionally, the article addresses whether there are instances where Ibn ‘Uṣfūr held contradictory views on specific issues and, if so, whether these contradictions were considered by Ibn Mālik and other grammarians. The study aims to respond to these questions within a focused framework. Employing the document analysis method, the research is confined to Ibn Mālik’s critiques of Ibn ‘Uṣfūr in Sharḥ at-Tashīl, excluding instances where no critique was made. Additionally, to maintain the article’s structure, only the comments of grammarians directly related to the subject have been included. In this study it has been determined that Ibn Mālik criticized Ibn ‘Uṣfūr on seven grammatical issues. In these critiques, Ibn Mālik generally accused Ibn ‘Uṣfūr, a representative of the Andalusian linguistic school, of neglecting Arabic usage and auditory evidence (samā‘), employing faulty analogies, disregarding established general grammatical principles, and making judgments without sufficient evidence. Many grammarians broadly agreed with these criticisms. However, Abū Ḥayyān argued in some cases that Ibn Mālik used flawed evidence against Ibn ‘Uṣfūr. Moreover, there are opinions suggesting that Ibn Mālik’s critiques were insufficient in certain instances. The article also finds that Ibn ‘Uṣfūr expressed contradictory views on two grammatical issues. Among the reviewed sources, only Nāẓir al-Jaysh addressed one of these contradictions, while no other grammarian was observed to comment on this inconsistency. This observation underscores the originality of the article. According to the researches, no independent study on this topic has been conducted either in Turkey or the Arab world. It is hoped that this article will contribute to the field by offering insights into Ibn Mālik’s linguistic approach.

Keywords

Arabic Language and Rhetoric, Naḥw, Ibn Mālik, Ibn ‘Uṣfūr, Criticism

References

• Alevî, Yahyâ b. Hamza. el-Minhâc fî şerḥi Cümeli’z-Zeccâcî. thk. Hâvî Abdullâh Nâcî. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 2009.
• Aʿşâ, Meymûn b. Kays. Dîvânu Aʿşâ el-Kebîr. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 1994.
• Aynî, Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed. el-Maḳâṣidu'n-naḥviyye fî şerḥi şevâhidi şurûḥi'l-Elfiyye. thk. Alî Muhammed Fâhir, Ahmed Muhammed Tevfîk es-Sûdânî. 4 cilt. Kahire: Dârus’-Selâm, 2010.
• Berekât, İbrâhîm İbrâhîm. en-Naḥvu’l-ʿArabî. 5 Cilt. Mısır: Dâru’n-Neşr li’l-Câmiʿât, 2007.
• Bezci, Ramazan. “İbn Mâlik’in Hayatı, Nahiv Metodu ve Hadisle İstişhâdı”. Kilitbahir 15 (Eylül 2019), 190-227. https://doi.org/10.5281/zenodo.3445505
• Cerîr, İbn Atiyye b. et-Temîmî. Dîvânu Cerîr bi Şerhi Muhammed b. Habîb. thk. Numân Muhammed Emîn Tâhâ. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meʿârif, ts.
• Delâî, Muhammed b. Muhammed b. Ebî Bekr el-Murâbıt. Netâicü’t-taḥṣîl fî Şerḥi Kitâbi’t-Teshîl. thk. Mustafâ Sâvî el- Arabî. 4 Cilt. Bingazi: Metâbiu’s-Sevre li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, ts.
• Ebû Alî el-Fârisî, Hasen b. Ahmed. el-Ḥücce li’l-ḳurrâʾi’s-sebʿa. thk. Bedrüddîn Kahvecî, Beşîr Cüveycâbî. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1993.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî el-Endelüsî. el-Mevfûr min Şerḥi İbn ʿUṣfûr. thk. Ahmed Muhammed el- Cündî ve Abdülmelik Ahmed Şetyevî. b.y.: y.y., 2017.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî el-Endelüsî. et-Teẕyîl ve’t-tekmîl fî Şerḥi Kitâbi’t-Teshîl. thk. Hasen Hindâvî. 14 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1997.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî el-Endelüsî. İrtişâfu’ḍ-ḍarab min lisâni’l-ʿArab. thk. Recep Osmân Muhammed. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1998.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn b. Muhammed. el-İnṣâf fî mesâili’l-ḫilâf beyne’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn ve’l- Kûfiyyîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 2012.
• Erdim, Enes. “İbn Usfûr ve Arap Diline Katkıları”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (2014), 105-123.
• Ezherî, Zeynüddîn Hâlid b. Abdillâh. Şerḥu’t-Taṣrîḥ ʿale’t-Tavḍîḥ. thk. Muhammed Bâsil Uyûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2000.
• Fârızî, Şemsüddîn Muhammed. Şerḥu’l-İmâm el-Fârıżî ʿalâ Elfiyye İbn Mâlik. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2018.
• Hermî, Ömer b. Îsâ b. İsmâîl. el-Muḥarrer fi'n-naḥv. 3 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2008.
• İbn Abdünnûr, Ahmed el-Mâlekî. Raṣfü’l-mebânî fî şerḥi ḥurûfi’l-meʿânî. thk. Ahmed Muhammed Harrâd. Dımaşk: Dâru’l-Kâlem, 2002.
• İbn Akîl, Bahâuddin Abdullâh. el-Musâʿid ʿalâ Teshîli’l-fevâid. thk. Muhammed Kâmil Berekât. 4 Cilt. Mekke: Câmiʿatü Ümmi’l-Kurâ, 1982.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Ahmed el-Hemedânî. Muḫtaṣar fî şevâẕẕi’l-Kurʾân min Kitâbi’l-bedîʿ. Kahire: Mektebetü’l-Mütenebbî, ts.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Evḍaḥu’l-mesâlik. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 2011.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Muġni’l-lebîb ʿan kütübi’l-eʿârîb. thk. Fahruddîn Kabâve. İstanbul: Dâru’l- Lubâb, 2018.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Şerḥu Şuẕûri’ẕ-ẕeheb fî maʿrifeti kelâmi’l-ʿArab. thk. Abdulganî ed-Dakr. Dımaşk: eş-Şeriketü’l-Müttahidetü li’t-Tevzîʿ, 1984.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Taḫlîṣü’ş-şevâhid ve telḫîṣü’l-fevâʾid. thk. Abbâs Mustafâ es-Sâlihî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1986.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim. eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâʾ. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2002.
• İbn Mâlik, Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh et-Tâî el-Endelüsî. Şerḥu’l-Kâfiyeti’ş-şâfiye. thk. Abdulmunim Ahmed Herîdî. 5 Cilt. Mekke: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1982.
• İbn Mâlik, Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh et-Tâî el-Endelüsî. Şerḥu’t-Teshîl. thk. Abdurrahmân es-Seyyid, Muhammed Bedevî. 4 Cilt. Kahire: Dâru Hecer, 1990.
• İbn Usfûr el-İşbîlî, Ebü’l-Hasen Alî b. Mü’min. el-Muḳarrib. thk. Ahmed Abdüssettâr el-Civârî, Abdullâh el-Cebûrî. 2 Cilt. b.y.: y.y., 1972.
• İbn Usfûr el-İşbîlî, Ebü’l-Hasen Alî b. Mü’min. Şerḥu Cümeli’z-Zeccâcî. thk. Sâhib Ebû Cenâh. 2 Cilt. Bağdâd: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1980.
• İbn Usfûr el-İşbîlî, Ebü’l-Hasen Alî b. Mü’min. Şerḥu Cümeli’z-Zeccâcî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• İbn Yaʿîş, Ebü’l-Bekâ Muvaffakuddîn Muhammed el-Esedî. Şerḥu’l-Mufaṣṣal. thk. İmîl Bedî Yâkub. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2001.
• İbnü’d-Demâmînî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Bedrüddîn. Taʿlîḳu’l-ferâʾid ʿalâ Teshîli’l-fevâʾid. thk. Muhammed b. Abdirrahmân el-Mufeddâ. 8 Cilt. Riyad: Metâbi el-Humeydî, 1983.
• İbnü’n-Nâzım, Bedruddîn Muhammed b. Muhammed. Şerḥu İbni’n-Nâẓım ʿalâ Elfiyye İbn Mâlik. thk. Muhammed Bâsil Uyûn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2000.
• Mekkî, Abdulkâdir b. Ebi’l-Kâsım el-. Hidâyetü’s-Sebîl ilâ beyâni mesâili’t-Teshîl. thk. Osmân Mahmûd es-Sînî. Riyâd: Kasru’s-Sebîl, 2015.
• Murâdî, Bedruddîn Hasen b. Ümmü Kâsım. Şerḥu’t-Teshîl. thk. Muhammed Abdünnebî Muhammed. Mansûre: Mektebetü’l-Îmân, 2006.
• Murâdî, Bedruddîn Hasen b. Ümmü Kâsım. Tevḍîḥu’l-maḳâṣıd ve’l-mesâlik bi şerḥi Elfiyye İbn Mâlik. thk. Abdurrahmân Alî Süleymân. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-ʿArabî, 2008.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Muḳteḍab. thk. Muhammed Abdulhâlik Uzayme. 4 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2013.
• Nâzirü’l-Ceyş, Muhammed b. Yûsuf b. Ahmed. Temhîdu’l-ḳavâʿid bi Şerḥi Teshîli’l-fevâid. thk. Alî Muhammed Fâhir. 11 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2007.
• Sâidî, Sâmiyye binti Sâlih b. Ğanîm. Edilletü’l-iḥticâci’l-ʿakliyye ʿinde İbn Mâlik fî Şerḥi’t-Teshîl. Mekke: Câmiʿatü Ümmi’l-Kurâ, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Selâme b. Cendel, Ebû Mâlik et-Temîmî. Dîvânu Selâme b. Cendel. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿArabî, 1993.
• Selsîlî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsâ. Şîfâu’l-ʿalîl fî Îżâhi’t-Teshîl. thk. Abdullâh Alî el-Hüseynî. 3 Cilt. Mekke: el-Mektebetü’l-Faysaliyye, 1986.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1988.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Hemʿu’l-hevâmiʿ fî şerḥi Cemʿi’l-cevâmi. thk. Ahmed Şemsuddîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ. el-Maḳâṣıdü’ş-şâfiye fî şerḥi’l-Ḫulâṣati’l-kâfiye. thk. Abdurrahmân b. Süleymân el-Useymîn vd. 10 Cilt. Mekke: Maʿhedü’l-Bühûsi’l-ʿİlmiyye, 2007.
• Şemmâh, Ebû Sâid ez-Zübyânî. Dîvânu Şemmâḫ b. Ḍırâr. thk. Salahuddîn el-Hadî. Kahire: Dâru’l-Meʿârif, ts.
• Şerîf, Hüseyn el-Hâdî Muhammed. “Mesâilü naḥviyye ḫâlefe fîhâ Ebû Ḥayyân İbn Usfûr fî Kitâbihî et-Teẕyîl ve’t- tekmîl”. Mecelletü Külliyyeti’-Âdâb 10 (Aralık 2017), 27-54. https://doi.org/10.36602/faj.2017.n10.02
• Şürrâb, Muhammed b. Muhammed Hasen. Şerḥu şevâhidi’ş-şiʿriyye fî ümmâti’l-kütübi’n-naḥviyye. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2007.
• Üşmûnî, Nûruddîn Alî b. Muhammed. Menhecu’s-sâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.