Bir Tefsir Sorunu Olarak Mübhemât Üzerinden Kendini ve Ötekini Okumak

Yıl 2018, Sayı: 13, 131 - 173, 20.06.2018

Muhammed Bahaeddin Yüksel

Öz

Hz. Peygamber’in (a.s.) risaleti müddetince mücadelesini verdiği daveti,
sonuçta ilahî murada uygun bir toplumun teşekkülüyle sonuçlanmıştır. Ne var ki
barış ve kardeşliğe dayalı bu müesses yapı, daha ilk halife zamanında ridde
olaylarıyla örselenmek istenmiş ve sonraki halifeler döneminde nice Müslümanın
katledilmesine sebep olan isyan ve savaşlar neticesinde parçalanmıştır. Süreç
içerisinde farklı söylemlerle toplumun ana gövdesinden ayrılan her bir fırka, meşruiyetini
ispatlamak amacıyla kendi ve ötekisini tanımlama gayreti içerisine girmiştir.
Kuşkusuz bu amaca hizmet etmesi açısından toplum nezdinde müstesna yeri olan
Kur’ân, hemen bütün fırkaların başvurduğu bir meşruiyet kaynağı olmuştur. Bu
çerçevede herbir fırka, Kur’ân’ı kendi söylemini destekleyen ve onaylayan bir içeriğe
sahip göstermeye çalışmışır. Kendi söylemlerini Kur’ân’a söylettirebilmek için
başvurdukları ayetler ise, mübhem ifadeler içeren ayetler olmuştur. Dolayısıyla
mübhemât, fırkaların söylemlerini ayetlerin mefhumuna idhal edebilecekleri en
uygun ve münbit bir alan olarak görülmüştür. Bunun için yapılması gereken ise,
ayetleri tealluk ettiği bağlamından kopartarak atomize etmek ve sonra da bağlamından
bağımsızlaşan lafızdaki mübhem ifadeleri kendi tarih ve söylemleriyle
buluşturmaktan ibaretti. Böylece Kur’ân, kendisinden tahsil edilmek istenen her
düşünce ve iddiayı yorumcusuna sunan tasdik makamı haline getirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, mübhem, mübhemât, Hariciler, Şia, Mutezile, Ehl-i Sünnet.

من إشكاليات التفسير: قراءة الذات والغير من خلال المبهمات

Öz

لقد نتج عن دعوة النبي صلي الله وسلم التي بذل جهده من أجلها خلال رسالته بناء مجتمع يتطابق مع مراد الله.   ومعذلك، تلك البنية القائمة على السلام والأخوّة ظلّت هدفا منذ عهد الخليفة الأوّل مرورا بأحداث الرّدّة وبعدئذ تم تفكيكها نتيجة الفتن والحروب التي أسفرت عن قتل عدد هائل من المسلمين. وكان على كل فرقة أن تميّز نفسها عن غيرها لإثبات دعواها وذلك بتقسيم المجتمع إلى أحزاب. لا شكّ أنّ الذكر الحكيم، الذي تمتع بمكانة استثنائية في المجتمع، كان المرجع الأول للجميع يُستشهد به ويحتكم إليه. وحاول كل حزب في هذا السبيل استخدامه وتوظيف آياته لتوطيد وتشريع خطابه. وكانت الآيات المستخدمة والمستدلة بها في الغالب آيات مبهمات. لذلك، تم اعتبار المبهماتعلى أنها الأنسب والأدعى لتحقيق الأهداف المذهبيّة. وما كان على هؤلاء إلا بتر الآية من سياقها وتفتيتها ثم جمع المعاني العائمة مع تاريخهم وخطابهم. وبهذا تحوّل الذكر الحكيم إلى مورد يعاوده كل من يطلب الشرعية لآرائه ودعواته.

Anahtar Kelimeler

أهل السنة, المعتزلة, الشيعة, الخوارج, المبهمات, القرآن

Reading Self and Others through the Mubham Verses in the Context of Legitimacy Concerns

Öz

The invitation that the Hz. Prophet gave his struggle during his ministry resulted in the formation of a proper divine society. However, this institutional structure based on peace and brotherhood was desperately wanted to be trampled in the first caliphate and the rebellions and wars that caused the murder of the many Muslims in the period of the next caliphs were disintegrated. Each branch, separated from the main body of the society by different discourses, has endeavored to define itself and other in order to prove its legitimacy. Undoubtedly, the Qur'an, which has an exceptional place in society in terms of serving this purpose, has become a source that almost all the groups resorted to. In this framework, each party is trying to show that the Qur'an has a content that supports and confirms its own discourse. The verses they applied to tell their Qur'an to the Qur'an were verses containing gentle expressions. Therefore, the mubhamat was seen as the most suitable and enlightened area where the discourses of the sects can be absorbed in the sense of the verses. What needs to be done is simply to break the divine verses into atoms and break them down, and then to bring the lyrical expressions that are free from their context to their own history and discourse. Thus, the Qur'an will become the attestation authority that presents every thought and claim that it is desired to be collected to its commentator. 

Anahtar Kelimeler

The Qur’an, mubham, mubhamat, kharijites, Shia, Mutazila, Ehli Sunnah

Kaynakça

• Abdeyyiş, İbrâhîm. “Eseru’l-İtticâhi’l-Mezhebî fî İhtilâfi’t-Tefsîr ‘inde’l-İmâmeyni’s-Seâlebî ve İtfeyyiş”. Cezâir: Câmi’atu Telmisân, 2014.
• Ahmed b. Hanbel. Müsned. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 1995.
• Akk, Halid Abdurrahman. Usulu’t-Tefsîr ve Kavâiduhu. Beyrût: Dâru’n-Nefâis, 1986.
• Albayrak, Halis. “Mübhemâtu’l-Kur’ân İlmi ve Kur’an Tefsirindeki Yeri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (1992): 155-182.
• Albayrak, Halis. Kur’ân’ın Bütünlüğü. İstanbul: Şûle Yayınları, 1992.
• Ali Şâh, Sultân. Beyânu’s-Saâde fî Makâmâti’l-‘İbâde. Beyrût: Muessesetu’l-‘A’lemî, 1988.
• Ayar, Kenan. Sahabe Dönemi Siyasi Olaylarında Kur’ân’ın Rolü. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Ayyâşî, Ebu’n-Nadr Muhammed b. Mes’ûd. et-Tefsîr. Kum: Muessesetu’l-Bi’se, 1421.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr ‘Abdulkâhir b. Tâhir et-Temîmî. Usûlu’d-Dîn, Matba’atu’d-Devle. İstanbul: 1928.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Fark beyne’l-Fırak. thk. Muhammed ‘Usmân el-Huşt. Kâhire: Mektebetu İbn Sînâ, 1988.
• Basrî, Hasan. Tefsîru’l-Hasani’l-Basrî. thk. Muhammed Abdurrahîm. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1992.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Kitâbu Cumel min Ensâbi’l-Eşrâf. thk. Suheyl Zekkâr ve Riyâd Ziriklî. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi, Ankara: Fecr Yayınevi, 1996.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usulü, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Çalışkan, İsmail. Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2008.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usulü ve Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fa-kültesi Vakfı Yayınları, 1998.
• Endelusî, Ahmed b. Muhammed b. Abdurabbih. el-‘Ikdu’l-Ferîd, thk. Mufîd Muham-med Kamîha. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1983.
• Erten, Mevlüt. “Mübhemâtü’l-Kur’ân ve Fırkalar (İdeolojik Tefsir)”. EKEV Akademi Dergisi –Sosyal Bilimler- 3/1 (2001): 65-84.
• Esen, Muammer. Ehl-i Sünnet. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan ‘Ali b. İsmâ’îl. Makâlâtu’l-İslamiyyîn ve İhtilâfi’l-Musallîn. Beyrût: 2005.
• Evkuran, Mehmet. Sünnî Paradigmayı Anlamak Bir Ekolün Politik ve Teolojik Yapı-lanması. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Fahreddin Râzî, Ebu Abdillah Muhammed b. Umer. Tefsîru’l-Fahru’r-Râzî (Mefatîhu’l-Gayb, et-Tefsîru’l-Kebîr). Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Fazlur Rahman. Tarih Boyunca İslamî Metodoloji Sorunu. Ankara: Ankara Okulu Ya-yınları, 1995.
• Feyyûmî, Muhammed İbrâhîm. el-Havâric ve’l-Murcie. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 2003.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâricîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16: 169-175. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Çağımızda Îtikadî İslâm Mezhepleri. Ankara: Selçuk Yayınları, 1993.
• Funeysân, Suûd b. Abdillah. İhtilâfu’l-Müfessirîn Esbâbuhû ve Âsâruhû. Riyâd: Dâru İşbîliyyâ, 1997.
• Gafârî, Nâsır b. Abdullah b. Ali. Usûlu Mezhebi’ş-Şî’a el-İmâmiyyetu’l-İsnâ ‘Aşeriyye. 1994.
• Gımârî, Abdullah Sıddîk. Bideu’t-Tefsîr. Dâru’r-Reşâdi’l-Hadîse, Dâru’l-Beydâ, 1986.
• Goldziher, Ignaz. İslam Tefsir Ekolleri, Çev. Mustafa İslamoğlu. İstanbul: Denge Yayın-ları, 1997.
• Hullî, Hasan b. Yûsuf el-Mutahhar. Nehcu’l-Hak ve Keşfu’s-Sıdk. Kum: Dâru’l-Hicre, 1407.
• İbn Manzur. Lisânu’l-Arab. Kâhire: Dâru’l-Meârif, trs.
• İbn Teymiye, Ebulabbâs Takiyyuddîn Ahmed b. Abdulhalîm. Mukaddime Fî Usûli’t-Tefsîr. thk. Adnân Zarzûr. Dımaşk: 1972.
• İbn Teymiye, Ebulabbâs Takiyyuddîn Ahmed b. Abdulhalîm. Tefsir Üzerine. Çev. Harun Ünal. İstanbul: Pınar Yayınları, 1985.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahmân ‘Ali. Kitâbu Telbîsi İblîs. thk. Ahmed b. ‘Usmân el-Mezîd. Dâru’l-Vatan, trs.
• İbnu’l-Megâzilî, Ebu’l-Hasan ‘Ali b. Muhammed el-Vâsitî. Menâkibu Emîri’l-Mu’minîn ‘Ali b. Ebî Tâlib. Beyrût: Dâru Mektebeti’l-Hayât, trs.
• İlhan, Avni. “el-Emru bi’l-Ma’rûf ve’n-Nehyü ani’l-Münker”. DEİF Dergisi 3 (1986): 89-120.
• Kırca, Celal. “Mezhebî Tefsir Ekolünün Ortaya Çıkışı”. İslamî Araştırmalar, 2/5 (Ekim 1987): 52-61.
• Kırca, Celal. İlimler ve Yorumlar Açısından Kur’ân’a Yönelişler. İstanbul: Tuğrâ Neşriyat, 1993.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Tarihi. Ankara: İlmî Yayınlar, 1981.
• Kummî, Ebu’l-Hasan ‘Ali b. İbrâhîm. Tefsiru’l-Kummî, Muessesetu’l-İmâmi’l-Mehdî. thk. Muhammed Bâkır el-İsfehânî. Kum: 1435.
• Malatî, Ebu’l-Hüseyin. et-Tenbîh ve’r-Red ‘alâ Ehli’l-Ehvâ’ ve’l-Bida’. thk. Muhammed Zâhid b. el-Hasan el-Kevserî. Kâhire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2007.
• Mâlik b. Enes. Merviyyâtu İmâm Mâlik b. Enes fi’t-Tefsîr. thk. Muhammed b. Rızk b. Tarhûnî ve Hikmet Beşîr Yâsîn. Riyâd: Dâru’l-Mueyyed, 1995.
• Muberrid, Ebu’l-Abbas Muhammed b. Yezid. el-Kâmil fi’l-Luga ve’l-Edeb ve’n-Nahv ve’t-Tasrîf. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1997.
• Musâid, Abdullah Muslim. Eseru’t-Tatavvuri’l-Fikrî fi’t-Tefsîr fi’l-Asri’l-Abbâsî. Mues-sesetu’r-Risale, 1984.
• Musâid, Abdullah Muslim. Gelişme Döneminde Tefsir. çev. Muhammed Çelik. İzmir: Akademi Yayınları, 2006.
• Nâblusî, ‘Afîf. min ‘Akâidi’ş-Şîati’l-İmâmiyye. Beyrût: Dâru’l-Hâşim, trs.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Tefsîru’n-Nesefî (Medâriku’t-Tenzîl). İstanbul: Dâru Kahramân, 1984.
• Nûh, Muhammed Ahmed. Cinâyetu’t-Te’vîli’l-Fâsid ‘ale’l-‘Akîdeti’l-İslâmiyye. Dâru İbn ‘Affân, trs.
• Okumuş, Ejder. “Din-Devlet İlişkilerine Meşruiyet Kavramı etrafında Bir Yaklaşım”. Marife Dergisi 1/3 (2002): 7-29.
• Okumuş, Ejder. “Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’in Bir Meşrûiyet Aracı Olarak İcat ve İs-tihdamı”. Marife Dergisi. 5/3 (2005): 47-59.
• Okuyan, Mehmet - Mustafa Öztürk. “Kur’an Verilerine Göre “Öteki”nin Konumu”. İslam ve Öteki. ed. Cafer Sadık Yaran. İstanbul. (2001): 163-216.
• Özler, Mevlüt. Tarihsel Bir Adlandırmanın Tahlili Ehl-i Sünnet-Ehl-i Bid’at. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2010.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an’ın Mu’tezilî Yorumu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Öztürk, Mustafa. Tefsir Tarihi Araştırmaları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
• Öztürk, Mustafa. Tefsirde Ehl-i Sünnet & Şia Polemikleri. Ankara: Ankara Okulu Yayın-ları, 2012.
• Râgıb, el-İsfehânî. el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân. İstanbul: Dâru Kahramân, 1986.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdirrahmân b. Ebû Bekr. el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân (Bâkıllânî’nin İ’câzu’l-Kur’ân’ı ile birlikte). İstanbul: Kahraman Yayınları, 1978.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebû Bekr. Târîhu’l-Hulefâ. thk. El-Lecnetu’l-‘İlmiyye. Beyrût: Dâru’l-Minhâc, 2013.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. ‘Abdulkerîm b. Ebî Bekr Ahmed. el-Milel ve’n-Nihal. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1975.
• Şenûka, es-Sa’îd. et-Te’vîl fi’t-Tefsîr beyne’l-Mu’tezile ve’s-Sunne. Kâhire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2005.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed İbn Cerîr. Câmiu’l-Beyân an Te’vîli’l-Kur’ân. Kâhire: Dâru Hicr, 2001.
• Tabersî, Ebu Aliyyi’l-Fadl b. Hasan. Mecmeu’l-Beyân fî Tefsiri’l-Kur’ân. Beyrût: Dâru’l-‘Ulûm, 2005.
• Ukberî, Ebû ‘Abdullâh Muhammed b. Muhammed b. En-Nu’mân. el-İrşâd fî Ma’rifeti Huceci’llâhi ‘ale’l-‘Ibâd. Beyrût: Muessesetu Âli Beyt li İhyâi’t-Turâs, 2008.
• Uzun, Nihat. Bağlam ve Kur’an’ın Anlaşılması Üzerine. Ankara: Ankara Okulu Yayın-ları, 2016.
• Uzun, Nihat. Hicrî II. Asırda Siyâset-Tefsir İlişkisi. İstanbul: Pınar Yayınları, 2011.
• Yahya b. Sellâm. et-Tefsîr. thk. Hind Şelebî. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Yeşilyurt, Temel. “’Ben’in ‘Öteki’leşmesi ya da Söylemin Ayrılığa Dönüşümü”. İslâmiyât 7/3 (2004): 149-162.
• Yıldız, Harun. Kendi Kaynakları Işığında Hâricîliğin Doğuşu ve Gelişimi. Ankara: Araş-tırma Yayınları, 2016.
• Yurdagür, Metin. “Haşviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16:426-427. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Zehebî, Muhammed Huseyin. et-Tefsir ve’l-Müfessirûn. Kâhire: Mektebetu Vehbe, 2000.
• Zemahşerî, Ebul Kâsım Mahmûd b. ‘Umer. el-Keşşâf an Hakaiki Gavâmidu’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Akâvîl fî Vucûhi’t-Tenzîl. thk. Adil Ahmed Abdulmevcûd - Ali Muham-med Muavvız. Riyâd: Mektebetu’l-Ubeykân, 1998.