Şâtıbî’nin Aristo Mantığına Karşı Çıkış Gerekçeleri ve Alternatif Yöntem Teklifi

Yıl 2019, Sayı: 16, 14 - 46, 20.12.2019

Abdurrahman Haçkalı , Tayip Nacar

https://doi.org/10.32950/rteuifd.592627

Öz

Öz: Tercüme faaliyetleriyle birlikte Yunan felsefe mirası
içerisinde İslam dünyasına giren Aristo mantığına karşı Müslüman âlimler farklı
tutumlar sergilemişlerdir. Gazzâlî ve takipçileri Aristo mantığını ve onun
kesin bilgiye ulaşma vasıtası olan burhânı nazarî şer’î ilimler için bir
yöntem/alet olarak kabul etmişlerdir. İbn Teymiyye ve takipçileri ise söz
konusu mantığı İslam şeriatının yapısına ve insanın fıtratına aykırı bularak
şiddetle karşı çıkmışlardır. Şâtıbî de felsefî arka plana sahip olması yanında uygulama
ve sadeliğin esas olduğu selef yöntemine ve şeriatın ümmî yapısına aykırı
olması gibi gerekçelerle Aristo mantığına karşı çıkmış ve alternatif olarak da
manevî istikrâ yöntemini teklif etmiştir. Şâtıbî bir yöntem olarak mantığa
karşı çıkmakla birlikte köken itibariyle mantık ilmine ait birçok kavram ve
çıkarıma ise usûlünde yer vermiştir. Bu makalede Şâtıbî’nin mantığa
itirazlarının tespit ve değerlendirilmesi yanında kullanmış olduğu mantıkî
kavram ve çıkarımların izahı yapılmaya çalışılmıştır. Ayrıca Gazzâlî’nin
benimsediği mantık merkezli burhân yöntemine karşı Şâtıbî’nin teklif ettiği
anlam eksenli ve selef kökenli manevî istikrâ yöntemini mukayese imkânı
vermesi, bu çalışmayı önemli kılan bir husus olarak değerlendirilebilir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, eş-Şâtıbî, Mantık, Burhân, Manevî İstikrâ, Ümmîlik

Kaynakça

• Alemî, Abdulhamîd. Menhecu’d-dersi’d-delâlî inde’l-İmâmi’ş-Şâtıbî. Rabat: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslâmiyye, 2001.
• Alper, Ömer Mahir. “Dinî İlimlerin Meşrûiyet Kaynağı Olarak Felsefe: Fârâbî ve Gazzâlî Örneği”. Akademide Felsefe Hikmet ve Din (Editörlü kitap). 2014. 51-66.
• Aydınlı, Yaşar. “Farabi’nin Bilgi Anlayışına Genel Bir Bakış”. Bilimname : Düşünce Platformu II/4 (Ocak 2004): 5-16.
• Aygün, Abdullah. “Şâtıbî’nin Kur’an’ın Ümmiliği ve İlmi Tefsir Görüşleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Usûl: İslam Araştırmaları. 7 (2007): 157-168.
• Ayık, Hasan. “İbrahim Hakkı’da Burhan-İrfan İlişkisi”. Türk-İslam Düşünce Tarihinde Erzurum Sempozyumu II (2007): 329-340.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Usûlü’l-fıkh müsemmâ el-Füsûl fi’l-usûl. Thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. İstanbul: Mektebetü’l-İrşad, 1414.
• Coşar, Hakan. “İslam Düşüncesinde Günümüzde Az Bilinen Bir Gelenek: İşârât (Şerhleri) Geleneği”. Dinî Araştırmalar XVI/43 (2013): 47-66-66.
• Cugaym, Nu’man. Turuku’l-keşf an makâsıdi’ş-Şâri’. Ammân: Dârü’n-Nefâis, 2002.
• Çağrıcı, Mustafa. “Gazzâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13: 489-505. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Çağrıcı, Mustafa. “Zarûriyyât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43: 146-148. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Çapak, İbrahim. “Gazzali Mantığında Burhan”. 900. Vefat Yılında İmam Gazzali. 2012. 739-756-756.
• Çapak, İbrahim. Gazzâlî’nin Mantık Anlayışı. Ankara: Elis Yayınları, 2011.
• Çapak, İbrahim. “Giriş”. el-Kıstâsü’l-müstakîm: Dosdoğru Ölçü. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016.
• Çapak, İbrahim. “Giriş”. et-Takrîb li haddi’l-mantık: Mantık ve Dinî İlimler. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• Daşdemir, Yusuf. “İbn Sina Mantığında Burhanî Bilimlerin Konu, İlke ve Sorunları”. Felsefe Dünyası (Dergi). 55 (Ocak 2012): 219-240-240.
• Dırâz, Abdullah. el-Muvâfakât fî usûli’ş-şerîa. Mısır: Daru’l Fikr, t.y.
• Durusoy, Ali. “Gazâlî’de Mantık Biliminin Yeri ve Önemi”. İslâmî Araştırmalar (Dergi) XIII/3-4 [Gazâlî Özel Sayısı] (2000): 303-320-320.
• Durusoy, Ali. “Yakîniyyât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43: 273-274. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Durusoy, Ali - Hacak, Hasan. “Giriş”. Mi’yâru’l-İlm: İlmin Ölçütü (eleştirmeli metin-çeviri). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 2012.
• Emiroğlu, İbrahim. “Mantık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28: 18-28. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Ensârî, Ferîd. el-Mustalahu’l-usûlî inde’ş-Şâtıbî. Rabat: Ma’hedü’d-Dirâsâti’l-Mustalahiyye, 2004.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed. Kitâbu’l-Burhân. Trc. Ömer Türker - Ömer Mahir Alper. İstanbul: Klasik Yayınları, 2008.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid. Esâsü’l-kıyâs. Trc. Bayram Pehlivan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid. Mi’yâru’l-İlm: İlmin Ölçütü (eleştirmeli metin-çeviri). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Mustasfâ: İslam Hukuk Metodolojisi. Trc. H. Yunus Apaydın. İstanbul: Klasik, 2006.
• Görgün, Tahsin. Anlam ve Yorum: Dini Metinlerin Anlaşılması ve Yorumlanması. İstanbul : Gelenek, 2003.
• Hacak, Hasan. “Fıkıh İlminin Ortaya Çıkışı ve Diğer İslâmî İlimlerle İlişkisi”. İslâmî İlimlerde Metodoloji: Usûl Mes’elesi (Sempozyum). 2014. 511-545.
• Hacak, Hasan - Pehlivan, Bayram. “Giriş”. Esâsü’l-kıyâs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Haçkalı, Abdurrahman. “el-Muvâfakât’ın Fıkıh Usûlü Geleneğinde Takip Edilmemiş Olması Üzerine”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi. 15 (2010): 371-384-384.
• Haçkalı, Abdurrahman. Şâtıbî’de Makâsıd ve Fıkıh Usulü: Makâsıdî Düşünce ve Delil Teorisine Katkıları. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Haklı, Şaban. İslam Felsefesinde Metafizik Bilgi, İmkânı ve Değeri. Çorum: Lider Matbacılık, 2008.
• Hallaq, Wael B. “Mantık, Formel Kanıtlar ve Kanıtların Sünni Fıkıh İlminde Formel Hale Getirilmesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi). Trc. Bilal Aybakan. 16-17 (1999 1998): 195-236.
• Hasırcı, Nazım. “Gazzâlî’nin Mantık Anlayışına İbn Teymiyye Eleştirisi”. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBARD) XII/24 (2014): 13-31-31.
• Hasırcı, Nazım. “Hasan B. Musa en-Nevbahtî’nin Kıyas Eleştirisi”. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBARD) XIV/27 (2016): 111-125-125.
• Hasırcı, Nazım. ibn Teymiyye’nin Mantık Eleştirisi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2010.
• Hasırcı, Nazım. “İbn Teymiyye’nin Mantık Eleştirisi”. Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri. 2014. 132-149-149.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed el-Endelüsî. et-Takrîb li haddi’l-mantık: Mantık ve Dinî İlimler. Trc. İbrahim Çapak - Yusuf Arıkaner. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. Thk. Abdullah Ali el-Kebîr. Kahire: Dâru’l-Meârif, t.y.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Kurtubî. Faslu’l-makâl ve takrîru mâ beyne’ş-şerîa ve’l-hikme mine’l-ittisâl. Beyrut: Dâru’l-meşrik, 1986.
• İbn Sînâ, Ebû Alî. İşaretler ve Tembihler. Trc. Ali Durusoy - Muhittin Macit - Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayınları, 2005.
• İbn Sînâ, Ebû Alî. Kitâbu’n-necât. Thk. Mâcid Fahrî. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-cedîde, 1982.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. er-Redd ale’l-mantıkıyyîn. Lahor: İdâretü tercümâni’s-sünne, 1976.
• Karlığa, H. Bekir. “İbn Rüşd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20: 257-288. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kaya, Mahmut. “Fârâbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Köksal, A. Cüneyd. Fıkıh Usûlünün Mahiyeti ve Gayesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2008.
• Neşşâr, Ali Sâmî. Menâhicü’l-bahs inde müfekkiri’l-İslâm. Beyrut: Dârü’n-nehdati’l-arabiyye, 1984.
• Özervarlı, M. Sait. “er-Redd ale’l-mantıkıyyîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34: 513-514. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Özervarlı, M. Sait. “Gazzâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13: 505-511. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Özervarlı, M. Sait. “İbn Teymiyye, Takıyyüddîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20: 405-413. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özpilavcı, Ferruh. “Gazzâlî’nin Mantık İlmini Meşrûlaştırmasının Mantık Tarihi Açısından Değerlendirilmesi”. İslâmî İlimler Dergisi VII/1 (2012): 145-158-158.
• Özturan, Mehmet. “Farabi’ye Göre Bilginin Kesinliği Açısından Yargısal Bilgi Türleri”. İnsan ve Toplum Dergisi III/5 (2013): 135-158-158.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer Fahreddîn. el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh. Thk. Tâha Câbir Feyyâz Alvânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• Reysûnî, Ahmed. Nazariyyetu’l-Makâsıd inde’l-İmâmi’ş-Şatıbî. Virginia: el-Ma’hedu’l-âlemî li’l-fikri’l-İslâmî, 1996.
• Reysûnî, Ahmed - Çavuşolu, Ali Hakan. “Şâtıbî, İbrâhim b. Mûsâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38: 373-375. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Sağîr, Abdulmecîd. el-Fikru’l-usûlî ve işkâliyyetu’s-sultati’l-ilmiyye fi’l-İslâm. Beyrut: Dâru’l-Müntehabi’l-Arabî, 1994.
• Savâlihî, Yûnus. “el-İstikrâ fî menâhici’n-nazari’l-İslâmî: Nümûzecu ‘el-Muvâfakât’ li’l-İmâm eş-Şâtıbî”. International Institute of Islamic Thought (IIIT). 1996.
• Şâtıbî, Ebû İshak İbrâhim b. Musa b. Muhammed el-Gırnatî. el-Muvâfakât fî usûli’ş-şerîa. Thk. Abdullah Dırâz. Mısır: Dâru’l-Fikr, t.y.
• Şehîd, el-Hassân. “el-Bu’du’l-mantıkî fi’n-nazari’l-ilmî beyne’ş-Şâtıbî ve’bni Haldûn: Mukârebe, ma’rifiyye, menheciyye”. et-Tesâmuh. 2009. 282-310.
• Şehîd, el-Hassân. Nazariyyetu’n-nakdi’l-usûlî. Virginia: el-Ma’hedu’l-âlemî li’l-fikri’l-İslâmî, 2012.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasen. el-Asl. Thk. Muhammed Boynukalın. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2012.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasen. Kitâbu’l-hücce alâ ehli’l Medîne. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Taghıyev, Kovsar. Gazzâlî-Şâtıbî Sarkacında Bilimselci Tefsir. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2016.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Şerhu meâni’l-âsâr. Thk. Muhammed Zührî en-Neccâr - ve Muhammed Seyyid Câdelhak. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1994.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. Thk. Refik el-Acem. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1996.
• Uyanık, Mevlüt - Akyol, Aygün. “İslâm Felsefesinin Zirve Filozofu: İbn Rüşd -Faslu’l-Makâl Merkezli Bir İnceleme-”. İslâmî Araştırmalar (Dergi) XXX/1 (2019): 112-131-131.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Burhan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6: 429-430. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yıldırım, İlyas. Fıkıh Usûlü Mantık İlişkisi: Molla Fenârî Örneği. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2014.