Vehhâbî Hareketinin Misyonu Hakkındaki Yaklaşımlar ve Harekete Yöneltilen Eleştiriler

Yıl 2019, Sayı: 16, 409 - 448, 20.12.2019

Kerime Cesur Turhan

https://doi.org/10.32950/rteuifd.625445

Öz

Vehhâbî hareketine geniş bir perspektiften bakan bazı tezler dışındaki
Vehhâbîlik’le ilgili kaynaklar, hareketin ortaya çığtığı dönemin özellikleri
konusunda hemfikirdirler. Bu kaynaklarda çizilen genel çerçeve Muhammed b.
Abdilvehhâb’ın (ö. 1206/1792) Hicaz,
Irak ve Suriye’ye yaptığı ilmî seyahatleri sırasında insanların İslâm’ın Ehl-i
sünnet yolundan saptığını görmesi ve İslâm’a dahil edilen bidat ve hurafelerin
ayıklanması gerektiği kanaatine varmış olmasıdır. Vehhâbî hareketinin misyonu konusundaki görüşlerin
en temel olanı hareketin dinî olduğu söylemidir ve daha
çok kendilerinin tanımlamaları bu yöndedir. Ancak hareketin
dinîlik boyutunun dışında siyasî, ekonomik, bedevilik, asabiyye gibi başka
sebepler de sayılmıştır. Ayrıca Vehhâbîliğin farklı şekillerde
isimlendirilmesiyle hareketin ortaya çıkış sebebinin dinî mi siyasî mi olduğu
ya da hareketin Ehl-i sünnet çizgisinde mi yoksa ondan bir sapmaya mı işaret
ettiği anlatılmaya çalışılmıştır. İbn
Abdülvehhâb’ın fikirlerinin yaygınlık kazanmasıyla eleştiriler ve karşı
çıkışlar da başlamıştır. Hareketin yaklaşımlarını kabul etmeyen ve onunla fiilî savaşan emîrler olduğu
gibi, İbn Abdülvehhâb’ın ve tâbilerinin fikirlerini, metotlarını çürütmek, yanlışlığını
ortaya koymak maksadıyla
risâle, kitap ve makale yazan birçok müellif vardır. Buna karşılık bu reddiye kültürüne cevap niteliğinde
literatür de oluşmuştur. Bu
makaledeki amaç hareketin ortaya çıkışı ve misyonu konusunda ileri sürülen
görüşleri ve bu çerçevede yapılan eleştirileri bir bütün olarak görmek ve
değerlendirmektir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Mezhep, Hanbelî, Selefî, Vehhâbî, Reddiye/Eleştiri, Küfür, Şirk

Kaynakça

• Abdüllatîf, Abdülazîz b. Muhammed b. Ali. De‘âvâ’l-münâviîn li da‘veti’ş-Şeyḫ Muḥammed b. Abdilvehhâb. Riyad: y.y., 2008.
• Aslan, Fatih. “Encümen-i Dâniş ve Osmanlı Aydınlanması” Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 6/11 (2009): 422-441.
• el-Akl, Nâsır b. Abdülkerîm. İslâmiyye lâ Vehhâbîyye. Riyad: Dâru Künûzi İşbiliyâ, 2004.
• Azmeh, Aziz. İslâmlar ve Moderniteler. çev. Elçin Gen. İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.
• el-Atram, Sâlih b. Abdurrahman. “İ‘timadü fıḳhî da‘veti’ş-Şeyḫ Muḥammed b. Abdilvehhâb ‘ale’l-kitab ve’s-sünne”. Buḥûsü usbû‘i’ş-Şeyḫ Muḥammed b. Abdilvehhâb içinde, 1: 243-376. Riyad: Câmi‘atü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye. 1983.
• el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmiü‘s-saḥiḥ. thk. Takıyyüddin en-Nedvî. 15 cilt. Beyrut: Dârü’l-beşairi’l-İslâmiyye, 1432/2011. el-Berrâk Ebû Zeyd. İman ve Küfür Meseleleri. çev. Abdullah Öztekin. İstanbul: Guraba Yayınları, 2007.
• Buḥûsü usbû‘i’ş-Şeyḫ Muḥammed b. Abdilvehhâb. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1983.
• Cevdet Paşa, Târîh-i Cevdet. Dersaaset: Matbaa-i Osmaniyye, 1309.
• Crawford, M. J. “Wahhâbî Ulama and the Law” 1745-1932. M.Ph., University of Oxford, 1980.
• Dalkıran, Sayın.“Târîh-i Cevdet’te İslâm Mezhepleri I”. AÜ Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sy. 20 (Erzurum 2002): 219-252.
• Dahlân, Ahmed Zeynî. ed-Dürerü’s-seniyye fi’r-red ‘ale'l-vehhâbiyye. Dımaşk 2003.
• Dakhil, Khalid S. Social Origins of the Wahhabi Movement. PhD, University of California, 1998.
• ed-Dürerü’s-seniyye fi’l-ecvibeti’n-Necdiyye. Cem. Abdurrahman b. Muhammed b. Kāsım el-Âsımî el-Kahtânî en-Necdî. 16 cilt. Baskı yeri ve yayınevi yok, 1994-1999.
• Ebû Tâmî, Ahmed b. Hecer. eş-Şeyḫ Muḥammed b. Abdilvehhâb:‘Akīdetühü’s-Selefîyye ve Da‘vetuhü’l-ıslâḥiyyeti ve Senâü’l-‘ulemâi ‘aleyh. Riyad 1999.
• Ebû Zehre, Muhammed. İmam İbn Teymiyye. İstanbul: İslamoğlu Yayınları, 1988.
• Edens, David G.“The Anatomy of the Saudi Revolution Author” International Journal of Middle East Studies. 5/1. Jan., 1974. Erişim: 28.08.2019, http://www.jstor.org/stable/162343.
• Fazlurrahman. İslâm. çev. Mehmet Dağ-Mehmet Aydın. Ankara: Selçuk Yayınları, 1981.
• Fazlurrahman. İslâmî Yenilenme, Makaleler III. çev. Adil Çiftçi. Ankara: Ankara Okulu, 2002.
• Fazlurrahman. İslâmî Yenilenme: Makaleler IV. çev. Adil Çiftçi. Ankara: Ankara Okulu, 2003.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hariciler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16: 169-175. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Freih, Mohamed A. The Historical Background of the Emergence of Muhammed ibn Abd al-Wahhab. PhD, University of California, 1990.
• Gibb, Hamilton A. R. İslâm’da Modern Eğilimler. çev. M. Kürşad Atalar. Ankara: Çağlar Yayınları, 2006.
• Hasan Paşa, Seyyid Şerif, Kitâbü Ṣıdḳı’l-ḫaber fî Ḫavârici’l-ḳarni’s-sâni ‘aşer. Lazkiye: Matbaatu Kumin, t.y.
• Hazal, Hüseyin Halef eş-Şeyh. Târîḫu’l-Cezîreti’l-‘Arabiyye fî ‘asri’ş-Şeyḫ Muḥammed b. Abdilvehhâb. Beyrut: Dârü’l-Kütüb, 1968.
• Herrâş, Muhammed Halîl. Ḥareketü’l-Vehhâbiyye reddün ‘alâ maḳālin li Doktor Muḥammed Bahâ fî naḳżi’l-Vehhâbiyye. Medine: Câmiatü’l-İslâmiyye, 1396.
• Hitti, Philip K. Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1980.
• Hourani, Albert. Arap Halkları Tarihi. trc. Yavuz Alogan. İstanbul: İletişim Yayınları, 1997.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-‘Arab. 15 cilt. Beyrut: Dârü Sâdır, t.s.
• İbn Süleyman et-Temîmî en-Necdî, Muhammed b. Abdülvehhâb. Müellefâtü’ş-Şeyḫi’l-İmâm Muḥammed b. Abdilvehhâb. tashih: Abdülazîz Rûmî, Seyyid Hicâb. 12 cilt.
• Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1206/1792.
• İbn Abdurrahman, Sâlih b. Muhammed. el-Menhecü’l-fıḳhî li eimmeti’d-da‘veti’s-Selefiyyeti fî Necd. Riyad: Dâru’s-sumey‘i, 2000.
• İbn Bişr, Osman b. Abdullah. Ṣevabiḳu ‘unvânu’l-mecd fî târiḫi Necd. 4. Baskı. Riyad: y.y., 1983.
• İbn Salih. Abdullah b. Abdurrahman. ‘Ulemâi Necd: ḥılâle semâniye ḳurûn. 2. Baskı. Riyad: Dârü'l-Âsıme, 1998.
• İqbal, Mohammad. Emergence of Saudi Arabia. New Delhi: Saudiyah Publishers, 1977.
• Juhany, Uwaidah Metareek. The History of Najd Prior to the Wahhabis. PhD, University of Washington, 1983.
• el-Kattan, Manna‘. “İ‘timadü da‘veti’ş-Şeyḫ Muḥammed b. Abdilvehhâb ’ale’l-kitab ve’s-sünne”. Buḥûsü usbû‘i’ş-Şeyḫ Muḥammed b. Abdilvehhâb içinde, 1: 211-239. Riyad: Câmi‘atü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye. 1983.
• Kavak, Özgür. Şah Veliyyullah Dihlevî’nin İctihad Anlayışı. Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2002.
• Kâşifülgıta, Muhammed Hüseyin b. Ali b. Rıza. Naḳżü’l-fetâvâ el-Vehhâbiyye. thk. Seyyid Gayyas Tuame. Kum: Müessesetu Âl-i'l-Beyt, 1996.
• Koca, Ferhat. İslam Hukuk Tarihinde Selefî Söylem. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Kütükoğlu, Bekir. “Târihçi Cevdet Paşa”. Ahmet Cevdet Paşa Semineri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, 1986.
• Merad, Ali. “Islah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19: 167-170. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Mevdûdî, Seyyid Ebü’l-A‘lâ. İslâm’da İhya Hareketleri. çev. Ali Genç. İstanbul: Pınar Yayınları, 1986.
• Mecmû‘atü’r-resâil ve’l-mesâili’n-Necdiyye. Cem: Süleyman b. Sehmân. Tashih ve ta‘lik: Muhammed Reşîd Rızâ. Mısır: Matba‘atü’l-Menâr, 1345.
• en-Nedevî, Ebü’l-Hasan. İslâm Önderleri Tarihi. 5 cilt. çev. Yusuf Karaca. İstanbul: Kayıhan Yayınevi, 1992.
• Nedevî, Mes‘ûd Alim. Muḥammed b. Abdilvehhâb. Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 1984.
• Neumann, Christoph K. Araç Tarih Amaç Tanzimat Tarih-i Cevdet’in Siyasi Anlamı. çev. Meltem Arun. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.
• Neumann, Christoph K. “Paradigmalar Arasında: Ahmed Cevdet Paşa ve Aidiyet”. Düşünen Siyaset. 7-8 (1999) 219-235.
• Nyrop, Richard F. Saudi Arabia a Country Study. Washington, D.C.: Unıted State Government, 1985.
• Oral, Kenan. Hadîs Literatüründeki Hâricîler İle İlgili Hadîslerin Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2007.
• Özervarlı, M. Sait. “Selefiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36: 399-402. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Rasheed, Madawi. Contesting the Saudi State: Islamic Voices From a New Generation. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
• es-Sekâkîr, Muhammed b. Abdullah. İmâm Muhammed b. Abdilvehhâb. 2. baskı. Riyad: Mektebetü’l-Melik Abdülaziz el-Amme.
• Selmân, Muhammed. Muhammed b. Abdülvehhâb’ın Daveti’nin Hakikati ve Bu Davetin İslâm Dünyasındaki Etkileri. trc. Muhammed Şahin. Baskı yeri yok 2009.
• Şeker, Fatih M. Osmanlılar ve Vehhâbîlik: Hüseyin Kâzım Kadri’nin Vehhâbîlik Risâlesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2007.
• Şeker, Fatih M. “Vehhâbîliğin Osmanlı Mütefekkirleri Üzerindeki Akisleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 4/ 21 (Bahar 2012): 329-358.
• Tîbî, Bessam. Arap Milliyetçiliği. çev. Taşkın Temiz. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1998.
• Et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. el-Câmiü‘l-kebîr. 6 cilt. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1996.
• El-Useymîn, Muhammed bin Sâlih. Muḥammed b. Abdilvehhâb ḥayâtühû ve fikrühû. Riyad: Dârü’l-ulûm, 1992/1412.
• Uthaymin. “The Personal Letters of Sheikh Muhammad Ibn ‘Abd Al-Wahhâb”. A History of The Arabian Peninsula. çev. Salma K. Jayyusi. (London 2010): 105-125.
• Üzüm, İlyas. “Mezhep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29: 526-532. Ankara: TDV Yayınları, 1997. Vassiliev, Alexei. The History of Saudi Arabia. New York: New York University Press, 2000.
• Voll, John Obert. İslâm: Süreklilik ve Değişim. çev. Cengiz Şişman - Cemil Aydın. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1991.
• Yörükân, Yusuf Ziya “Vahhabîlik”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 2/4, (1953): 51-67.
• al-Zahawi Jamil Effendi Sirqi. The Doctrine of Ahl Al-Sunna Versus The “Salafi” Movement. ingilizceye çev. Shaykh Muhammad Hisham Kabbani. Mountain View: As-Sunna Foundation of America, 1996. http://almeshkat.net
• http://waqfeya.com
• http://shamela.ws
• https://archive.org