التطور البارابولي للحرية من الماتريدي الي الأشعري

Yıl 2021, Sayı: 8, 32 - 59, 28.10.2021

Mehmet Ödemiş

https://doi.org/10.53336/rumeli.945441

Öz

كل راي هي نتيجة للظروف الاجتماعية والسياسية والاقتصادية والثقافية في عصرها. لا يوجد فكر بشري حتى لا يتأثر بالظروف التاريخية. جميع المذاهب الإسلامية ، من الجبرية إلى المعتزلة ، من الأشاعرة إلى الماتريدية ، هي نتيجة طبيعية لظروف فتراتهم الخاصة. يجب أن يؤخذ هذا في الاعتبار حتى لا تؤدي الملاحاظات السطحية من اليوم إلى أخطاء. كما يجب النظر إلى المنقاشات حول طبيعة وحدود الحرية الإنسانية في عصر تشكيل الفكر الإسلامي في هذا السياق. ما هي إمكانيات الإنسان في علاقته بالخالق والطبيعة والآخر مسألة مهمة لكل فرق. الأجوبة تتعلق بالظروف الثقافية والسياسية والاجتماعية والتاريخية ومفاهيم الله. إن تأثير هذه الشروط على نظرية الكسب الأشاعرة واضح جداً. ماتريدي ، الذي قدم مساهمة مهمة في الجهد الفكري حول حرية الإنسان ، استفاد من إمكانيات النظر إلى القضية من جغرافيا وثقافة مختلفة. تم التحقيق في نهج هاتين الطائفتين من الفكر الإسلامي للموضوع وخاصة على أساس مصادرهم الخاصة.

Anahtar Kelimeler

الكلام, المذهب, الأشاعرة, ماتوريدية, حرية الإرادة

THE PARABOLIC DEVELOPMENT OF FREEDOM FROM ASH‘ARİSM TO MĀTURĪDISM

Öz

Every idea is a product of the sociological, political, economic and cultural conditions of the time in which it was born and developed. There is no human thought so that it is not affected by the historical conjuncture. All schools of Islamic thought, from Qaderism to Mu‘tazila, from Ash‘arism to Māturīdiyya, are a natural result of the special conditions of their time. Therefore, this point should not be ignored in the evaluations to be made about them. Superficial readings can result in anachronistic errors. The discussions about the nature and limits of human freedom in the age of formation of Islamic thought should also be evaluated within this framework. The answer to the question of what are the creators, possibilities and abilities of the human being honored with the divine word in relation to nature and the other. It has been an important issue for all sects. In addition, the answers found are not independent of the cultural, political, social and historical conditions and the sects' conception of God. The effect of these conditions on the Ash'ari theory of kasb (acquisition) is very clear. Māturīdi, who made an original contribution to the intellectual effort on human freedom, took advantage of the possibilities of looking at the issue from a different geography and culture. In the article, the approach of these two schools of the Muslim theology to the problem is examined.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Sect, Ash‘arism, Māturīdiyya, Freedom of Will.

Eş‘arîlik’ten Mâtürîdîlik’e Özgürlüğün Parabolik Gelişimi

Öz

Her fikir, içinde doğup geliştiği zamansal kesitin sosyolojik, politik, ekonomik ve kültürel şartlarının bir ürünüdür. Hiçbir beşerî düşünce yoktur ki tarihsel konjonktürden etkilenmesin. Cebriyye’den Mu‘tezile’ye Eş‘arîlik’ten Mâtürîdîlik’e kadar İslam düşünce ekollerinin tümü, dönemlerinin özel şartlarının doğal bir çıktısıdır. Dolayısıyla haklarında yapılacak değerlendirmelerde, bu husus göz ardı edilmemelidir. Bugünden yapılacak yüzeysel okumalar, anakronik hatalarla sonuçlanabilir. İslam düşüncesinin teşekkül çağında insanın özgürlüğünün mahiyeti ve sınırları hakkında yapılan tartışmalar da bu çerçevede değerlendirilmelidir. İlahî hitaba muhatap oluş gibi özel bir duruma sahip insanın, yaratıcı, doğa ve ötekiyle münasebetinde imkân ve kabiliyetlerinin ne olduğu sorusunun cevabı; tüm fırkalar için önemli bir mesele olmuştur. Fakat bulunan cevapların kültürel, siyasal, toplumsal ve tarihsel şartlarla doktrinlerin Tanrı tasavvurundan bağımsız seyretmediği unutulmamalıdır. Eş‘arî kesb teorisinde bu koşulların etkisi çok açıktır. İnsanın özgürlüğü hakkında yürütülen entelektüel çabaya özgün bir katkı sağlayan Mâtürîdî ise meseleye farklı bir coğrafya ve kültürden bakmanın imkanlarından yararlanmıştır. Makalede özellikle İslam düşüncesinin bu iki okulunun probleme yaklaşımı kendi kaynakları esas alınarak incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mezhep, Eş‛ariyye, Mâtüridiyye, İrade Özgürlüğü.

Kaynakça

• Akbulut, Ahmet. “Allah’ın Takdiri-Kulun Tedbiri”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 33 (ts.), 129-156.
• Ardoğan, Recep. Temellerden Topluma - Kelâm İlminde Sosyal Açılımlar. İstanbul: Noya Yayınları, 2016.
• Ardoğan, Recep. “Kelâmî Açıdan Birey-Siyasi Güç İkileminde Bireysel Özgürlük”. KSÜ İlâhiyat Fakültesi Dergisi 20 (2012), 1-38.
• Armstrong, Karen. A History of God-From Abraham to the Present: The 4,000-Year Quest for God. b.y., 1993.
• Arpaguş, Hatice K. “İmam Mâtürîdî’ye Göre İnsanın Fiilleri”. İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîyye Geleneği, Tarih, Yöntem, Doktrin. ed. Hülya Alper. İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.
• Ay, Mahmut. “Eş‘arî Kelâmında İnsanın Sorumluluğu”. İslami Araştırmalar Dergisi 17/2 (2004). 91-107.
• Aydın, Salih. İslam Düşüncesi II. İstanbul: Külliyat Yayınları, 2016.
• Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tahir. Usûlu’d-dîn. İstanbul: Devlet Matbaası, 1346/1928.
• Bâkıllânî, Kādî Ebubekir Muhammed bin Tayyip. Kitâbü’t-Temhidü’l-evâil ve telhîsü’d-delâil. thk. İmadüddin Ahmed Haydar. Beyrut: y.y., 1987.
• Berofsky, Bernard. Nature’s Challenge to Free Will. New York: Oxford University Press, 2012.
• Beyazîzâde Ahmet Efendi. el-Usûlü’l-münîfe li’l-İmam Ebî Hanîfe. thk. İlyas Çelebi. İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1437/2016.
• Biçer, Ramazan. İmam Mâtürîdî. İstanbul: Erdem Yayınları, 2018.
• Biçer , Ramazan - Sezgin, Osman. “Teo-Psikolojik Açıdan Mâtürîdî’de İrade Özgürlüğü”. Bilig 80 (2017), 239-263.
• Buğdacı, M. Sait. “Nöroteoloji Mi Neoteoloji Mi?”. Güncel Kelâm Tartışmaları. ed. Mehmet Bulgen - Enis Doko. 183-197. İstanbul: İFAV Yayınları, 2014.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerif. Kitâbü’t-Târifât. thk. Muhammed Sıddık el-Minşâvî. Kahire: Dârü’l-Fazilet, ts.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Ebi’l-Meâlî İmâmu’l-Harameyn. el-İrşâd ilâ kavatiı’l-edille fî usûli’l-i’tikâd. thk. Muhammed Yusuf Mûsa. Mısır: y.y., 1950.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Ebi’l-Meâlî İmâmu’l-Harameyn.Lümaʿu’l-edille fî kavâʿidi Ehli’s-Sünne. nşr. Fevkıyye Hüseyin Mahmûd. Kahire: 1965.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Ebi’l-Meâlî İmâmu’l-Harameyn. el-Akîdetü’n-Nizâmiyye. thk. Muhammed Zahid el-Kevserî. Mısır: y.y., 1948.
• Düzgün, Şaban Ali. Sarp Yokuşun Eteğinde İnsan. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit. el-Fıkhü’l-Ekber. İmâm-ı Âzam’ın Beş Eseri. nşr. Mustafa Öz. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2015.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî. Kitâbü’l-Lum’a fi’r-reddi alâ ehli’z-zeyği ve’l-bid’a. thk. Hammûde Zekî Gûrabe. Beyrut: y.y., 1953.
• Evkuran, Mehmet. Sünni Paradigmayı Anlamak. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Frank, Richard M. “Klasik İslam Kelâmında Ahlaki Yükümlülük”. çev. Fethi Kerim Kazanç. Din Felsefesi Açısından Mu‘tezile Gelen-ek-i II. Ed. Recep Alpyağıl. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014. Gazzâlî, Ebû Hamid. el-İktisâd fi’l-i‘tikâd. thk. İnsaf Ramazan. Beyrut: 1423/2003.
• Gölcük, Şerafeddin. Bakıllânî ve İnsanın Fiilleri. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Güriz, Adnan. “İrade Hürriyeti 1”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 22-23/1-4 (1965-1966), 635-673.
• Harpûtî, Abdüllatif. Kelâm Tarihi. haz. Muammer Esen. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Harpûtî, Abdüllatif. Tenkîhu’l-kelâm fi akâidi ehli’l-İslam. haz. Fikret Karaman. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları 2016.
• Hanefi, Hasan. İslam Kültüründe İnsan ve Tarih, Eleştirel bir Bakış. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2000.
• İbn Fûrek, Ebu Bekir Muhammed b. El-Hasen. Mücerredü Makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: y.y., 1986.
• İbn Rüşd, Muhammed b. Ahmed. Menâhicül-edille. nşr. Mahmud Kasım. Kahire: 1964.
• İbn Teymiyye, Ebu’l Abbas Takiyyüddin Ahmed b. Abdülhalim. Mecmuatü’r-Resâili’l-Kübrâ. Kahire: Mektebetü’l-Mısriyye, 1905.
• Fettâh, İrfan Abdülhamid. “Ebü’l-Hasan Eş‘arî”. TDV İslam Ansiklopedisi. Erişim 3 Aralık 2019.
• İsferâyînî, Ebu’l-Muzaffer. et-Tebsîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırak en-nâciye ani’l-fıraki’l-hâlikîn. thk. Kemal Yusuf el-Hût. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1403/1983.
• İsferâyînî, Ebu’l-Muzaffer. Akîde, Classical İslamic Theology: The Ash‘arites, Text and Studies on the Development and History of Kalâm. nşr. Richard M. Frank. Ashgate, y.y. th.
• Keskin, Mehmet. Eş‘ariliğin Teşekkül Süreci. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005. Keskin, Halife. İslam Düşüncesinde Kader. İstanbul: Beyan Yayınları, 1997.
• Kılıç, Recep. Ahlakın Dinî Temeli. Ankara: TDV Yayınları, 2016.
• Koloğlu, Orhan Şener. İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîyye Mezhebi. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Kubat, Mehmet. “Eş‘arî Ekolünün Öncüsü Olarak Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî ve Kelâmî Görüşleri”. İslamî İlimler Dergisi 7/13, 21-47.
• Kubat, Mehmet. “Kelâmın Etkinliği ve İşlevselliğini Yitirmesinin Ana Nedenleri Üzerine Bazı Tespitler”. Kelâmın İşlevselliği ve Günümüz Kelâm Problemleri. haz. Bülent Ünal - Bülent Baloğlu. 159-170. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2000.
• Mâtürîdî, Ebû Mansur. Kitâbü’t-Tevhid. thk. Fethullah Huleyf. Mısır: Dârü’l-Câmiati’l-Mısriyye, t.s.
• Mebruk, Ali. Teolojiden Tarih Felsefesine Nübüvvet. çev. Muhammed Coşkun. İstanbul: Mana Yayınları, 2014.
• Memiş, Murat. “İlahî İradenin Yaratılmışlığı Sorunu”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/1 (2009), 231-260.
• Mert, Muhit. Kelâm Tarihinin Problemleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Nesefî, Ebû’l-Muîn Meymun b. Muhammed. Tebsiratu’l-edille. thk. Claude Salamé. 2 Cilt. Dımeşk: Institut Français de Damas, 1993.
• Nesefî, Ebû’l-Muîn Meymun b. Muhammed. Tebsiratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Muhammed el-Enver Hamid İsa. Kahire: y.y., 2011.
• Nesefî, Ebû’l-Muîn Meymun b. Muhammed. Kitâbü’t-Temhîd li kavâidi’t-tevhîd. çev. Hülya Alper. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• O’leary, De Lacy. İslam Düşüncesi ve Tarihteki Yeri. çev. Yaşar Kutluay-Hüseyin Yurdaydın. İstanbul: y.y., 2003.
• Ödemiş, Mehmet. Kelâmî Açıdan Nörobilim Verileri Bağlamında İrade Özgürlüğü. Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Öner, Necati. İnsan Hürriyeti. Ankara: Vadi Yayınevi, 1995.
• Özcan, Hanifi. “Türk Din Anlayışı: Mâtürîdîlik”. İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik. haz. Sönmez Kutlu. Ankara: Otto Yayıncılık, 2011.
• Özdemir, Metin. “Çağdaş İslam Düşünürleri Açısından Özgürlük Sorunu”. İnsanı Yeniden Düşünmek - Modern Düşüncede Temel Tartışmalar. ed. Lütfi Sunar - Latif Karagöz. 223-264. Ankara: İlem Yayınları, 2019.
• Özler, Mevlüt. İslam Düşüncesinde İnsan Hürriyeti. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Ehl-i Sünnet Akâidi. çev. Şerafeddin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1979.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn. el-İşâre fi usûli’l-kelâm. haz. Ulvi Murat Kılavuz - Serkan Çetin. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn. Meâlimu usûli’d-din. çev. Nadim Macit. Erzurum: İhtar Yayıncılık, 1996.
• Râzî, Fahreddîn. el-Muhassal. çev. Hüseyin Atay. Ankara: y.y., 1978.
• Râzî, Fahreddîn. et-Tefsîrü’l-kebîr. nşr. Abdurrahman Muhammed. 30 Cilt. Kahire: 1962.
• Rudolph, Ulrich. Semerkant’ta Ehl-i Sünnet Kelâmı-Mâtürîdî. çev. Özcan Taşçı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Sabri, Mustafa. Mevkıfu’l-beşer tahte sultâni’l-kader. Kahire: y.y., 1352.
• Sâbûnî, Nureddin Ahmed b. Mahmud b. Ebi Bekir. el-Bidâye fî usûli’d-din. thk. Bekir Topaloğlu. Ankara: DİB Yayınları, 1995.
• Sarıkaya, Berat. Genlere Müdahale - İlahi Kader İlişkisi. İstanbul: Pınar Yayınları, 2014.
• Sülün, Murat. Kur’an-ı Kerim Açısından İman-Amel İlişkisi. İstanbul: Ensar Yayıncılık, 2015.
• Sübkî, Ebû Nasr Tacüddîn Abdülvehhâb. es-Seyfü’l-meşhur fî şerh-i Akîdet-i Ebî Mansur. thk. Mustafa Saim Yeprem. Ankara: 2011.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tacüddin. el-Milel ve’n-nihal. thk. Muhammed Seyyid Kilânî. 2 Cilt. Kahire: Dârü’l-Mârife, 1975.
• Tritton, Arthur Stanley. İslam Kelâmı. çev. Mehmet Dağ. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1983.
• Teftâzânî, Sâdüdddin. Şerhü’l-Akâid. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2015.
• Turhan, Kasım. Kelâm Felsefe Açısından İnsan Fiilleri. İstanbul: İFAV Yayınları, 2003.
• Watt, William Montgomery. İslami Tetkikler, İslam Felsefesi ve Kelâmı. çev. Süleyman Ateş. Ankara: AÜ İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1968.
• Wolfson, H. Austryn. Kelam Felsefeleri Müslüman, Hristiyan, Yahudi Kelamı. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitapevi, 2001.
• Yazıcıoğlu, M. Said. Mâtürîdî ve Nesefî’ye Göre İnsan Hürriyeti. Ankara: Akid Yayınları, 1988.
• Yeprem, M. Saim. İrade Hürriyeti. Ankara: TDV Yayınları, 2016.
• Yörükan, Yusuf Ziya. İslam Dini ve Mezhepler Tarihi II - İslam Akâid Sisteminde Gelişmeler. haz. Turhan Yörükan. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2015.
• Yüksel, Emrullah. Sistematik Kelâm. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.