Uygur harfli bir sivil hayat belgesinin metin dil bilimi açısından incelenmesi

Year 2023, , 158 - 170, 23.07.2023

Hilal Yılmaz

https://doi.org/10.29000/rumelide.1331488

Abstract

Bu çalışmada Eski Uygur Türkçesi Dönemi’ne ait olan bir sivil hayat belgesi metin dil bilimi açısından incelenmiştir. Çalışmada incelenen belge, Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften’da U 5246 numarada kayıtlıdır. 8. yüzyılın ortalarında kurulan Uygur Kağanlığı’nın 840 yılında dağılmasıyla, Uygurlar farklı bölgelere göç etmiştir. Bu dönemde Uygurların bir kısmı Turfan bölgesine gelerek burada yeni bir Uygur devleti kurmuşlardır. Uygurlardan günümüze ulaşan sivil hayat belgeleri Turfan Uygurları tarafından yazılmıştır. Sivil hayat belgeleri; borç alıp- verme, alım- satım, kiralama, rehin ve vasiyetnameler gibi çeşitli konularda yazılmış, dönemin sosyo- kültürel hayatına ışık tutan belgelerdir. Bu çalışmada incelenen sivil hayat belgesi, taşınmaz rehini sözleşmelerinden bir borca karşılık hem kişisel hem de nesnel güvence veren bir belgedir. Dilbilimin alt dallarından biri olan metin dil bilimi, 1950’lerde incelenmeye başlanmış yeni bir alandır. Metin dil bilimi, dilsel ilişkileri açıklamada cümlelerin yetersiz olduğunun düşünülmesi ve cümle üstü yapıların incelenmeye başlanmasıyla ortaya çıkmıştır. Metin dil bilimi; bir metnin yapısını, içeriğini, kurgulanışını, iletişim işlevlerini ortaya çıkarmayı, uygulamalı örneklerle metin oluşturmanın şartlarını belirlemeyi ve bu şartların metin için taşıdığı önemi açıklamayı amaçlar. Bu çalışmada Uygurlar, Eski Uygur Türkçesi Dönemi ve bu dönemde yazılan sivil hayat belgeleriyle ilgili genel bilgilerin verilmesinden sonra metin dil bilimi ile ilgili bilgiler verilmiştir. Ardından çalışmaya konu olan belgenin transkripsiyonu yapılmış, belge Türkiye Türkçesine aktarılmış ve metin dil bilimi ölçütleri açısından incelenmiştir. Çalışmada incelenen belgenin tıpkıbasımı çalışmanın sonuna eklenmiştir. Bu çalışmada Uygurlar tarafından yazılan sivil hayat belgelerinden birinin metin dil bilimsel ölçütlerle incelenmesiyle bu metinlerin genel yapısının ve metin olma ölçütlerini nasıl karşıladıklarının gösterilmesi amaçlanmaktadır.

Keywords

Sivil hayat belgeleri, metin dil bilimi, Eski Uygur Türkçesi

References

• Arat, R. R. (2002). “Eski Türk Hukuk Vesikaları”. Türkler, C. 2, Ankara, 1599-1643.
• Ayata Şenöz, C. (2005). Metindilbilimi ve Türkçe. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Balyemez, S. (2011). Dede Korkut Hikâyeleri’nin Metin Dil Bilimsel Yapısı. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften https://turfan.bbaw.de/dta/u/dta_u0217.html
• Dilidüzgün, Ş. (2008). Türkçe Öğretiminde Metindilbilimsel Bağlamda Uygulamalı Bir Yaklaşım. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Gömeç, S. (2011). Uygur Türkleri Tarihi. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Günay, D. (2007). Metin Bilgisi. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Halliday, M. A. K. ve Hasan R. (1976). Cohesion in English, London: Longman.
• Lüleci, M. (2010). Yeni Bir Disiplin Olarak Metin Dilbilim ve Türk Edebiyatına Metin Dilbilimsel Bir Yaklaşım, (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Özyetgin, M. (2014). İslam Öncesi Uygurlarda Toprak Hukuku. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Subaşı Uzun, L. (1995). Orhon Yazıtlarının Metindilbilimisel Yapısı. Ankara: Simurg Yayınları.
• Torusdağ, G. (2013). Metin dil bilimie Genel Bir Bakış ve Metin dil bilimisel Bir Çözümleme Örneği Olarak Ömer Seyfettin'in “İlk Cinayet'i”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24, 54-86.
• Torusdağ, G. ve Aydin, İ. (2022). Metindilbilim ve Örnek Metin Çözümlemeleri. Ankara: Pegem Akademi.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları.