Contributions from Atalar Sözü Mecmuasi to the treasure of Turkish proverbs and idioms

Year 2019, - RumeliDE 2019.Ö5 - II. Rumeli [Dil, Edebiyat, Çeviri] Sempozyumu Bildirileri, 112 - 124, 21.08.2019

Ensar Alemdar

https://doi.org/10.29000/rumelide.606080

Cited By: 3

Abstract

Proverbs and idioms are the richnesses of
language that host the subtleties of words’ meanings in themseles at the same
time as containing within their essential state the experiences of a nation
that are its cultural heritage. Some words can also be forgotten with time as
certain new words spring up; only the preservation of proverbs and idioms
allows us to minimize this forgetting. Additionally, even if the meaning of
some words are forgetten, if these words live on in a proverb or idiom, the
meaning of these words can also be remembered and regained to these words with
time by virtue of the intimacies intoned in these proverbs and idioms. One
example of these intoned particularities, “Eski çamlar bardak oldu.” which is
used these days in the sense of ‘times have changed and old attitudes don’t
retain their value,’ is the preservation of the subjected meaning of the word bardak in its meaning from the phrase
‘water jug made from pine.’ However, any proverb or idiom is able to fulfill
the intimacies it posseses only as long as it is used. Therefore, studies
should be perfomed on not forgetting proverbs and idioms and also on having
their usage become more widespread. In this sense, one of the most momentous
studies that need to be perfomed today on the issue of proverbs and idioms also
would redound works written in the past in this area to our day. In fact, works
written in the Ottoman period have been intoned as resources in many a study,
and independent studies have also been performed on a portion of these works. Atalar
Sözü Mecmuası, the work of
Çelebioğlu Abdülhalim Hakkı and the subject of our study, although being
catalogued in several reference lists, has unfortunately been deprived of this
interest. This study focuses on the some of proverbs and idioms contained in
the Atalar Sözü Mecmuası that
have not yet been found in reference lists on proverbs and idioms but that have
been recorded in various forms from what is in available sources.

Keywords

Proverb, idiom, compilations, Ottoman Turkish, Çelebioğlu Abdülhalim Hakkı

Türkçe atasözü ve deyim hazinesine Atalar Sözü Mecmuası’ndan katkılar

Abstract

Atasözleri ve deyimler, bir milletin
tecrübelerini âdeta bir öz hâlinde ihtiva eden kültür mirasları olduğu gibi
aynı zamanda kelimelerin anlam inceliklerini de bünyelerinde barındıran dil
zenginlikleridir. Zamanla bazı yeni kelimeler türediği gibi bazı kelimeler de
unutulabilir; ancak dilden dile dolaşan ve hemen hemen her edebî eserde
karşımıza çıkan atasözleri ve deyimlerin muhafazası, bu unutulmayı en aza
indirmemizi sağlayacaktır. Ayrıca, bazı kelimelerin anlamları unutulsa dahi
eğer söz konusu kelime bir atasözü veya deyimde yaşıyorsa, atasözleri ve
deyimlerin yukarıda zikredilen hususiyetlerine binaen, zamanla o kelimenin
anlamı da hatırlanabilecek ve kelime geri kazanılabilecektir. Zikredilen bu
hususlara bir örnek, günümüzde ‘devir değişti, eski tutumların değeri kalmadı’
manasında kullanılan “Eski çamlar bardak oldu.” ibaresinin ‘çamdan yapılan su
testisi’ manasındaki bardak kelimesinin bahse konu anlamını muhafaza
etmesidir. Bununla birlikte; her bir atasözü ve deyim, haiz olduğu
hususiyetleri ancak kullanıldığı sürece yerine getirebilir. Bu sebeple,
atasözleri ve deyimlerin unutulmamasına ve kullanımlarının daha da
yaygınlaşmasına yönelik çalışmaların yapılması gerekmektedir. Bu anlamda,
atasözleri ve deyimler konusunda bugün yapılması gereken en mühim çalışmalardan
biri de bu alanda geçmişte yazılmış eserleri günümüze kazandırmak olacaktır.
Aslında, Osmanlı döneminde yazılmış eserlerden pek çoğu birçok çalışmada kaynak
olarak zikredilmiş ve bu eserlerden bir kısmı üzerine müstakil çalışmalar da
yapılmıştır. Çalışmamıza konu olan Çelebioğlu Abdülhalim Hakkı’nın Atalar
Sözü Mecmuası eseri ise birkaç kaynakçada künyesi kaydedilmiş olmakla
birlikte ne yazık ki bu ilgiden mahrum kalmıştır. Bu çalışmada, atasözleri ve deyimlerle ilgili
hâlihazırdaki kaynaklarda bulunmayıp Atalar Sözü Mecmuası’nda yer alan ve mevcut kaynaklardakilerden
farklı biçimleriyle kayda geçen bazı atasözleri ve deyimler üzerinde
durulmuştur.

Keywords

Atasözü, deyim, derleme, Osmanlı Türkçesi, Çelebioğlu Abdülhalim Hakkı

References

• ABDÜLHALİM HAKKI: Atalar Sözü: Türk Dil Kurumu Kütüphanesi, I, Etüt/104-1; II, Etüt/104-2. ‘Adliyye Nezareti: Ceride-yi Mehakim-i ‘Adliyye: İstanbul 29 Cemadiye ’l-ahir 1319, Numero: 1, Matba‘a-yı ‘Otmaniyye. Adnan Cahit: “Eski Türk Atasözleri”, Edebiyat: Ağustos 1934, 1. Yıl, 2. Sayı, 30-31. s. AHMED VEFIK PAŞA: Lehce-yi ‘Otmani: Der-i Sa‘adet 1306, Mahmud Beg Matba‘ası. AHMED VEFIK PAŞA: Türki Durub-ı Emtal: İstanbul 1288, Matba‘a-yı ‘Amire. AHMET HALİL: “Kitabiyat - Millî Kanunu Kadimi Felsefî Cönkü”, Halk Bilgisi Haberleri: 1 Şubat 1930, Yıl: 1, Sayı: 4, 12a-15b. s. AKSOY, Ömer Asım: Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü - 1 Atasözleri Sözlüğü: Ankara 1971, Türk Dil Kurumu Yayınları: 325. AKSOY, Ömer Asım: Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü - 2 Deyimler Sözlüğü: Ankara 1971, Türk Dil Kurumu Yayınları: 325/2. AKSOY, Ömer Asım: Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü - 3 Dizin ve Kaynakça: Ankara 1971, Türk Dil Kurumu Yayınları: 325/3. AKSOY, Ömer Asım: Atasözleri ve Deyimler: Ankara 1965, Türk Dil Kurumu Yayınları: 238. AKÜN, Ömer Faruk: “Çaylak Tevfik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi: İstanbul 1993, Cilt: 8, 240a-244c. s. Türkiye Diyanet Vakfı. ALANGU, Tahir: Türkiye Folkloru Elkitabı: İstanbul 1983, Adam Yayınları. ALBAYRAK, Nurettin: Türkiye Türkçesinde Atasözleri: İstanbul 2009, Kapı Yayınları: 184. ‘ALI SEYDI: Resmli Kamus-i ‘Otmani: Darü ’l-Hilafetü ’l-‘Aliyye 1324, I; 1325, II; 1327, III; Matba‘a ve Kütüb-hane-yi Cehan. ALEMDAR, Ensar: “Çelebioğlu Abdülhalim Hakkı’nın Atalar Sözü Mecmuası”, Dîvânu Lugâti’t-Turk’ten Senglah’a Türkçe - Doğumunun 60. Yılında Mustafa S. Kaçalin Armağanı: Yayına Hazırlayanlar: Mehmet ÖLMEZ, Tülay ÇULHA, Kübra ÖZÇETİN: İstanbul 2017, 77-112. s. Kesit Yayınları. Türk Dilleri Araştrımaları Dizisi: 66. ALEMDAR, Ensar: Kaynaktan Eğitime Atasözleri ve Deyimler Çelebioğlu Abdülhalim Hakkı Atalar Sözü Mecmuası (1.-538. Sayfalar): İstanbul 2018, Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Doktorluk Tezi. el-ASKERÎ, Ebû Hilâl: el-Furûq fi ’l-Luğa: Çeviren: Veysel AKDOĞAN: Arab Dili’nde ve Kur’ân’da FARKLAR SÖZLÜĞÜ: İstanbul 2009, İşaret Yayınları: 124. ATAY, Hüseyin - İbrahim ATAY - Mustafa ATAY: Arapça-Türkçe Büyük Lûgat: Ankara 1964, I, 1. cüz; 1965, 2. cüz; 1966, 3. cüz; 1968, II, 1. cüz; 1969, 2. cüz.; 1970, 3. cüz; 1970, 4. cüz; 1981, III. BARTHA, Júlia: “Keleti utalások szóláshagyományainkban”, Jászkunság: 2001 Július-December, VII/3-4, 105-109. s. BARTHA, Júlia: A Kunság népi kultúrájának keleti elemei: Debrecen 2002, Studia Folkloristika et Ethnographica 44. BASKAKOV, N. A.: Nogaysko-Russkiy Slovar' / Nogayša-Orısša Sözlik: Moskva 1963, Gosudarstvennoye İzdatel'stvo İnostrannıh i Natsional'nıh Slovarey. BASKAKOV, N. A.: Russko-Nogayskiy Slovar' / Rusša-Nogayša Slovar': Moskva 1956, Gosudarstvennoye İzdatel'stvo İnostrannıh i Natsional'nıh Slovarey. BİRIŞIK, Abdülhamit: “Muhtasar - Tefsir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi: İstanbul 2006, Cilt: 31, 59a-60a. s. Türkiye Diyanet Vakfı. CLAUSON, Sir Gerard: An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish: London 1972, Oxford University Press. al-CURCANI, as-Sayyid aş-Şarif: at-Ta‘rifat: Neşreden: Şeyh-zade es-Seyyid Mehmed Es‘ad: İstanbul 1253. CÜRCÂNÎ, Seyyid Şerif: Kitabu’t-Ta‘rîfât: Tercüme eden: Ali ERKAN: Arapça-Türkçe TERİMLER SÖZLÜĞÜ: İstanbul 1997, Bahar Yayınları Sözlük Serisi: 17. DEMİREL, Özcan - Kasım KIROĞLU: Konu Alanı Ders Kitabı İncelemesi: Ankara 2005, Pegema Yayınları. DEVELLİOĞLU, Ferit: Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat: Yayına Hazırlayan: Aydın Sami GÜNEYÇAL: Yeniden Düzenlenmiş ve Genişletilmiş 11. Baskı, Ankara 1993, Aydın Kitabevi Yayınları Sözlük Dizisi: 1. EBÜZZİYA, Ziyad: “Ebüzziyâ Mehmed Tevfik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi: İstanbul 1994, Cilt: 10, 374b-378b. s. Türkiye Diyanet Vakfı. EHMETYANOV, Rifkat - Rafael MÖHEMMETDİNOV - Fenüze NURİEVA - Fuat GANİEV: Türkçe-Tatarca Sözlük: Aktaran: Mustafa ÖNER: Ankara 2014, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 1119. ERŞAHİN, İbrahim: Halk Kültürü ve Edebiyatı Sözlüğü: İstanbul 2005, Ötüken Neşriyat. al-FIRUZABADI, Macdu ’d-din Abu Tahir Muhammad bin Ya‘kub: al-Ukyanusu ’l-Basit fi Tarcamati ’l-Kamusi ’l-Muhit: Çeviren: CENANIOGLI Ahmed ‘Asım: İstanbul 1268, I ’-r; 1269, II r-k; 1272, III k-v. GANİYEV, Fuat - Rifkat AHMETYANOV - Halil AÇIKGÖZ: Tatarca-Türkçe Sözlük: Kazan-Moskova 1997, İnsan Yayınevi. HÜSEYİN KÂZIM KADRİ: Türk Lûgati - Türk Dillerinin İştikakı ve Edebî Lûgatleri: İstanbul 1928, I-II, Devlet Matbaası; 1943, III-IV, T.D.K. İZBUDAK, Velet: Atalar Sözü: İstanbul 1936, Devlet Basımevi. KAÇALİN, Mustafa S.: Dedem Korkut’un Kazan Bey Oğuz-nâmesi: İstanbul 2006, Kitabevi: 288. KAÇALİN, Mustafa S.: “Ekmek”, Yemek ve Kültür: İstanbul 2006 (Ocak), 4. Sayı, 61-70. s. KARAİSMAİLOĞLU, Adnan: “Hüseyin Vâiz-i Kâşifî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi: İstanbul 1999, Cilt: 19, 16c-18a. s. Türkiye Diyanet Vakfı. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Klavuz Kitap): Ankara 1991, Kültür Bakanlığı Yayınları / 1371. Kaynak Eserler Dizisi / 54. [KÂŞGARLI MAHMUD]: Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi: Çeviren: Besim ATALAY: Ankara 1939, I; 1940, II; 1941, III; T.D.K. [Yayın sayısı 43, 46, 60] KÂŞGARLI MAHMUD: Dîvânü Lûgati’t-Türk (Tıpkıbasım/Facsimile): Ankara 1990, Kültür Bakanlığı Yayınları/1205. Klasik Eserler Dizisi/11. Lİ, Yong-Sŏng: Türk Dillerinde Akrabalık Adları: İstanbul 1999, Simurg Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 15. MİLLÎ KÜTÜPHANE BAŞKANLIĞI: Türk Atasözleri ve Deyimleri I: İstanbul 2001, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları: 2174. Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi: 485. Araştırma İnceleme Dizisi: 15. MİLLÎ KÜTÜPHANE BAŞKANLIĞI: Türk Atasözleri ve Deyimleri II: İstanbul 2001, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları: 2175. Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi: 486. Araştırma İnceleme Dizisi: 15. MUHAMMAD MAHDI XAN: Sanglax A Persian Guide to the Turkish Language. Facsimile Text with an Introduction and Indices by Sir Gerard CLAUSON: London 1960, Lusac and Company, “E. J. W. GIBB Memorial” Series, New Series, XX. MUZAFAROV, Refik - Nüzhet MUZAFAROV: Kırım Tatar Türkçesi - Türkiye Türkçesi - Rusça Sözlük: Çeviren: Neriman SEYİTYAHYA (SEYTYAGYAYEV): Ankara 2018, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 1256. Türk Dillerinin Sözlükleri 16a: Kırım Tatarcası. Necib ‘Asım: “Musahabe - Tedkire-yi Musiki-şinasan Hakkında Bir Mütala‘a”, İkdam: 5 Cemadiye ’l-evvel 1316/21 Eylül-i Efrenci 1898, Numero: 1508, 3c-3d. NİŞANYAN, Sevan: Nişanyan Sözlük - Çağdaş Türkçenin Etimolojisi: İstanbul 2018, Liber Plus Yayınları: 28. Nişanyan Kitapları: 01. NİYAZI: al-Lugatu ’n-Nava’iyya va ’l-İstişhadatu ’l-Cagata’iyya: Hazırlayan: Mustafa S. KAÇALİN: Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar: Ankara 2011, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 1027. OY, Aydın: “Atasözleri Kaynakçaları Üzerine”, Sıvas Folkloru: Ekim 1976, Sayı: 45, 3a-7b. s. SOYKUT, İ. Hilmi: Türk Atalar Sözü Hazinesi: İstanbul 1974, Ülker Yayınları. OY, Aydın: Tarih Boyunca Türk Atasözleri: İstanbul 1972, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. ÖNER, Mustafa: Kazan - Tatar Türkçesi Sözlüğü: Ankara 2015, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 963. ÖZDEN, Mehtap: “Türkçe Kaynak Metinler ve Türkçe Eğitimi”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi: İstanbul, 2010. ÖZÖN, Mustafa Nihat: Türk Ata Sözleri: İstanbul 1952, İnkılap Kitabevi. ÖZŞAHİN, Murat: Başkurt Türkçesi Sözlüğü: Ankara 2017, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 1224. Türk Dillerinin Sözlükleri Başkurtça: 11. ÖZTELLİ, Cahit: “Atasözleri Derlemeleri ve Kaynakçaları Üzerine”, Sıvas Folkloru: Mayıs 1976, Sayı: 40, 3a-5b. s. ÖZTELLİ, Cahit: “Kitaplar - Türk Atasözleri (Tenkit)”, Türk Dili: 1 Ekim 1952, Sayı: 13, 44a-50a. s. PŁASKOWICKA-RYMKIEWICZ, Stanisława: “Etat des recherches concernant la parémiographie et la parémiologie turques”, Rocznik Orientalistyczny: Warszawa 1965, XXVIII-2, 59-74. s. RA’UF YEKTA: “Musahabe - Tenkidat-ı Musikiyye”, İkdam: 15 Cemadiye ’l-evvel 1316 / 1 Teşrin-i evvel-i Efrenci 1898, Numero: 1518, 3c-3f. s. RA’UF YEKTA: Esatid-i Elhan - ‘Aded 2: Hvace ‘Abdu ’l-Kadir-i Meraği: Der-i Sa‘adet 1318, Feride Matba‘ası. REDHOUSE, Sir James W.: A Turkish and English Lexicon / Kitab-ı Ma‘ani-yi Lehce: Constantinople 1890. STEINGASS, F.: A Comprehensive Persian-English Dictionary - İncluding the Arabic words and phrases to be met with in Persian literature. - Being Johnson and Richardson’s Persian, Arabic, and English Dictionary - Revised, enlarged, and enterly reconstructed.: London 1892. Ş[EMSE ’D-DIN] SAMI: Kamus-i Türki: Der-i Sa‘adet 1317, I; 1318, II. İkdam Matba‘ası. ŞEYH SÜLEYMAN EFENDİ-Yİ BUHARI: Lugat-i Çagatay ve Türki-yi ‘Otmani: İstanbul 1298, Mihran Matba‘ası. ŞİNASI - EBÜ ’Z-ZİYA: Durub-i Emtal-i ‘Otmaniyye: Kostantiniyye 1302, Matba‘a-yı Ebü ’z-Ziya. ŞÜKÛN, Ziya: Farsça-Türkçe Lûgat Gencinei Güftar Ferhengi Ziya: İstanbul 1944, I; 1947, II; 1951, III; Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları. at-TABRÊZI, Muhammad Husayn bin Halaf: Kitab-ı Tibyan-ı Nafi‘ dar Tarcama-yi Burhan-ı Kati‘: Çeviren: CENANIOGLI Ahmed ‘Asım: Beldetü ’t-Tayyibeti ’l-Kostantiniyye 1214, Darü ’t-Tıba‘ati ’s-Sultaniyye. TEZCAN, Mahmut: Eğitim Sosyolojisi: Ankara 1992, Bilim Yayınları. TIETZE, Andreas: Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı Cilt 1 A-E: İstanbul-Wien 2002, Simurg 56. Sözlük 2; … İkinci Cilt F-J: Wien 2009, Österreichischen Akademie der Wissenschaften. TOPALOĞLU, Bekir - Hayrettin KARAMAN: Arapça-Türkçe Yeni Kamus: İstanbul 2002, Ravza Yayınları. TOPARLI, Recep - Hanifi VURAL - Recep KARAATLI: Kıpçak Türkçesi Sözlüğü: Ankara 2007, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 835. TÜRK DİL KURUMU: Türkçe Sözlük, 11. Baskı: Ankara 2011, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 549. TÜRK DİL KURUMU: Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü: Ankara 1963, I (A); 1965, II (B); 1968, III (C-Ç); 1969, IV (D); 1972, V (E-F); 1972, VI (G); 1974, VII (H-Ġ); 1975, VIII (K); 1977, IX (L-R); 1978, X (S-T); 1979, XI (U-Z); 1982, XII (Ek-I), Türk Dil Kurumu Yayınları - Sayı: 211[/1]-12. TÜRK DİL KURUMU: XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü: Ankara 1963, I (A-B); 1965, II (C-D); 1967, III (E-Ġ); 1969, IV (K-N); 1971, V (O-T); 1972, VI (U-Z); 1974, VII (Ekler); 1977, VIII (Dizin), Türk Dil Kurumu Yayınları - Sayı: 212[/1]-8. ULUDAĞ, Süleyman: “İbn Haldûn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi: İstanbul 1999, Cilt: 19, 538b-543c. s. Türkiye Diyanet Vakfı. ÜLKÜSAL, Müstecib: Dobruca’daki Kırım Türklerinde Atasözleri ve Deyimler: Ankara 1970, Türk Dil Kurumu Yayınları: 306. ÜLKÜTAŞIR, M. Şakir: “Cumhuriyet Devrinde Folklor Hareketlerine Toplu Bir Bakış”, Türk Dili - Belleten: Ankara 1945, Seri: III, Sayı: 4-5, 413-444. s. ÜLKÜTAŞIR, M. Şakir: Cumhuriyetle Birlikte Türkiye’de Folklor ve Etnografya Çalışmaları: Ankara 1973, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Yayınları: 1. YAVUZ, Hulûsi: “Cerîde-i Mehâkim”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi: İstanbul 1993, Cilt: 7, 408c-409b. s. Türkiye Diyanet Vakfı.