On the suffix -mA gerund function of suffix -dUk participle in Old Anatolian Turkish

Year 2023, Issue: 32, 239 - 255, 21.02.2023

İsmail Güneş

https://doi.org/10.29000/rumelide.1252744

Abstract

Language, which is a means of communication in interpersonal relations, is a living and social entity. Since change is inevitable for living beings, language does not stay out of these changes and developments, and it can change depending on the operating rules of its own system in line with new needs. When the background of the Turkish language extending from the past to the present is examined, it is possible to find the traces of the changes and developments experienced due to different reasons. The rich suffix system of the Turkish language increases the expressive power of the language by allowing a linguistic task to be fulfilled with different structures. This situation contributes to the fact that the affixes take on semantically different tasks in the syntax and to enrich them in terms of functionality. In determining the functional features of the affixes, an equalization process can be applied by comparing the structures in which the affixes are included with each other in terms of functionality. With such equalization studies, it can be revealed that affixes that have different functions are used in the same or similar meaning in the syntactic structure. In Turkish, it is seen in historical and contemporary dialects that a suffix assumes the meaning and function of another suffix besides its original function. It is observed that different suffixes are sometimes used with the same meaning and function in the Old Anatolian Turkish period, which is the first period of Western Turkish. In the works of this period, one of the functional equivalences between different suffixes is seen between -dUk adjective-verb suffix and -mA noun-verb suffix. In this study, the equivalent functional properties of the adjective-verb suffixes -dUK and -mA noun-verb suffixes in Old Anatolian Turkish will be examined on the examples taken from the texts of the period.

Keywords

Old Anatolian Turkish, functional equality, the suffix -dUk, the suffix -mA

Eski Anadolu Türkçesinde -dUK sıfat-fiil ekinin -mA isim-fiil eki işlevi üzerine

Abstract

İnsanlar arası ilişkilerde bildirişim aracı olan dil canlı ve sosyal bir varlıktır. Canlı varlıklar için değişim kaçınılmaz olduğundan dil de bu değişme ve gelişmelerin dışında kalmamakta ve ortaya çıkan yeni ihtiyaçlar doğrultusunda kendi sisteminin işleyişine bağlı olarak değişebilmektedir. Türk dilinin geçmişten günümüze uzanan tarihî arka planı incelendiğinde farklı nedenlere bağlı olarak yaşanan değişme ve gelişmelerin izlerini bulmak mümkündür. Türk dilinin sahip olduğu zengin ek sistemi, dilsel bir görevin farklı yapılarla yerine getirilmesine olanak vererek dilin ifade gücünü artırmaktadır. Bu durum, eklerin söz diziminde anlamsal olarak farklı görevler üstlenmesine ve işlevsellik açısından zenginleşmesine katkı sağlamaktadır. Eklerin işlevsel açıdan kullanım özelliklerinin saptanmasında söz konusu eklerin içinde yer aldığı yapılar, işlevsel açıdan birbirleriyle karşılaştırılarak bir denkleştirme işlemi uygulanabilir. Bu türden denkleştirme çalışmalarıyla farklı işlevlere sahip olan eklerin söz dizimsel yapıda aynı veya benzer bir anlamda kullanıldığı ortaya konabilir. Türkçede bir ekin kendi asli işlevi yanında başka bir ekin anlam ve görevini yüklenmesine tarihî ve çağdaş lehçelerde rastlanmaktadır. Batı Türkçesinin ilk dönemi olan Eski Anadolu Türkçesi döneminde birbirinden farklı eklerin kimi zaman aynı anlam ve görevde kullanıldığı gözlemlenmektedir. Bu döneme ait eserlerde, farklı ekler arasında rastlanan işlevsel denkliklerden biri de -dUk sıfat-fiil ekiyle -mA isim-fiil eki arasında görülmektedir. Bu çalışmada sıfat-fiil eklerinden -dUK ile -mA isim-fiil ekinin Eski Anadolu Türkçesindeki eş değer işlevsel özellikleri dönem metinlerinden alınan örneklerden hareketle incelenecektir.

Keywords

Eski Anadolu Türkçesi, işlevsel denklik, -dUk eki, -mA eki

References

• Akdoğan, Y. (). Ahmedî Dîvân. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Akın, L. (2011). Cevâhirü’l-Ma‘ânî (Paris Nüshası) Metin ve Söz Dizimi İncelemesi. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul.
• Akkuş, M. (1995). Kitab-ı Gunya. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Altıner, S. (2017). Ebu’l-Fazl Musa İznikî’nin Zâdu’l-İbâd (Kullara Gıda) Adlı Eseri (Giriş- Dil İncelemesi-Metin-Sözlük-Dizin). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul.
• Argunşah, M. (2021). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Aslan, E. (2020). Türkiye Türkçesi II Biçimbilgisi (ed. Erdoğan Boz). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Banguoğlu, T. (2000). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bayraktar, N. (2004). Türkçede Fiilimsiler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Boz, E. (2020). Türkçede Dilbilgisel Ulamlar. (ed. Erdoğan Boz). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Bulduk, T. B. (2017). 18. Yüzyılda İstinsah Edilmiş Bir Mensur Şehnâme Tercümesi II. Cilt 145a-284b Varaklar Arası (İnceleme-Metin-Sözlük-Özel İsimler Dizini-Tıpkıbasım). Adıyaman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Adıyaman.
• Coşkun, N. (2015). Eski Anadolu Türkçesiyle Yazılmış Bir Kitâb-ı Güzîde (İnceleme-Metin-Dizin). Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Sivas.
• Çağatay, S. (1947). Eski Osmanlıcada Fiil Müştakları. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 5 (4), 353-368.
• Çağıran, Ö. (1992). Ahmed-i Dâ’î Tıbb-ı Nebevî. İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Malatya.
• Çal, A. (2008). Kasım B. Mahmud Karahisarî’nin, İrşadü’l Mürîd İle’l-Murâd Fî Tercemeti Mirsâdi’l-İbâd (İnceleme-Metin-Dizin). Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ.
• Doğan, Ş. (2009). Terceme-i Akrabâdîn Sabuncuoğlu Şerefeddin (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler). Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Sakarya.
• Doğan, Y. (2018). Mustafa Bin Muhammed İhlâs Sûresi Tefsiri (Giriş, Transkripsiyonlu Metin, Dil İncelemesi, Dizin-Sözlük, Tıpkıbasım). Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Kocaeli.
• Doğru, G. (2015). Hekim Bereket’in Hulâsatu’t-Tıbb (25b-56a) Eseri (İnceleme, Metin, Dizin). Doğu Akdeniz Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Öğretim ve Araştırma Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Gazimağusa.
• Efendioğlu, S. (2007). Muhammed Bin Hacı İvaz Cinânü’l-Cenân (İnceleme-Metin-Dizin). Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Erzurum.
• Ergin, M. (1980). Kadı Burhaneddin Divanı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ergin, M. (1993). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• Erdoğan, Y. (2019). Ali Bin Abdullah Kahramân-nâme (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-Özel Adlar Dizini). Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kırşehir.
• Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güneş, İ. (2015). Karışık Dilli Kitâb-ı Ata-Dede Adlı Eser Üzerinde Bir Dil İncelemesi. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Kayseri.
• Güneş, İ. (2022). Abdullah-ı İlâhî, Usûl-i Vusûl-i İlâhiyye (İnceleme-Metin-Dizin). Ankara: Sonçağ Akademi.
• Gürpınar, H., R. (2021). Can Pazarı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gürpınar, H., R. (2022). Utanmaz Adam. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gürpınar, H., R. (2022). Tesadüf. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güven, Ö. (2019). Kitâb-ı Esrârü’l-‘Ârifîn. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul.
• Kemal, Y. (2008). İnce Memed 1. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2017). Marzubân-nâme Tercümesi Destûr-ı Şâhî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kulin, A. (2007). Veda. İstanbul: Everest Yayınları.
• Küçük, S. (2013). Tezkiretü’l-Evliyâ Tercümesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Nalbant, M., V. (2002). -DUK Eki ve Divânü Lûgati’t Türk’te -DUK Ekli Görülen Geçmiş Zaman Çekimi. Türkoloji Dergisi, 15 (1), 193-203.
• Özkan, M. (2009). Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi. İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Pekçetin, O. (2010). Ahmed-i Dâ’î’nin Vesîletü’l-Mülûk Adlı Eseri (1b-58b) (Metin-İnceleme-Sözlük). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Sarıkaya, B. (2010). Rükneddin Ahmed’in Acâibü’l-Mahlûkat Tercümesi (Giriş-Metin-Sözlük). Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul.
• Şirinova, Z. (2008). Şükrullah’ın “İlmü’l-Edvâr”ı (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul.
• Tanpınar, A., H. (2008). Saatleri Ayarlama Enstitüsü. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Taş, İ. (2017). Yûsuf ve Zelîhâ (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Sözlük). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Tatcı, M. (1997). Yûnus Emre Dîvânı Tenkitli Metin II. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Tekin, Ş. (2015). İştikakçinin Köşesi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tekin, T. (2012). Eski Türkçedeki -dOk İsim-fiil Eki Üzerine (çev. Ümit Özgür Demirci). Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (47), 371-377.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Timurtaş, F., K. (1994). Eski Türkiye Türkçesi (XV. Yüzyıl). İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Tulum, A., M. (2001). Yusuf Sinan Paşa Tazarru‘nâme. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Tut, E. (2008). Tenbîhü’l-Gâfilîn (İnceleme-Metin-Dizin). Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Şanlıurfa.
• Uluscu, G. (2013). Eski Anadolu Türkçesiyle Yazılmış Miraçname (Metin-Gramer-Dizin). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Yaman, E. (2017). Türkiye Türkçesinde Zaman Kaymaları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yastı, M. (2010). Esrârü’l-‘Ârifîn (İmla-Metin-Dizin). Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Konya.
• Yavuz, K. (2000). Garib-nâme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yavuz, K. (). Gülşehri’nin Mantıku’t-Tayrı (Metin ve Aktarma). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.